Η ΑΒΥΣΣΟΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

• “Κυκλοφόρησε το “Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας” της Ακαδημίας Αθηνών, στο οποίο “αναπτύσσονται με ακρίβεια και πληρότητα περίπου 75.000 λήμματα, σύμπλοκα και στερεότυπες εκφράσεις από τα 120.000 που υπάρχουν στην ηλεκτρονική βάση”.(Αθήνα 2014, σελίδες 1819, τρίστηλο με έγχρωμα λήμματα)

ΛΕΞΕΙΣ! Κάθε μια με ένα ή περισσότερα λήμματα στα λεξικά. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε με λέξεις. Συμβιώνουμε μ΄ αυτές. Συντελούν στην επικοινωνία, τη μόρφωση και διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας. Δικαιώνουν την ύπαρξή μας, ως σκεπτόμενα όντα, στις κοινωνίες των ανθρώπων.

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ φτάνουν σ΄ εμάς κοινότυπες ή πρωτότυπες, εύχρηστες ή “αδόκιμες”, επιθετικές ή ήπιες, οργισμένες ή καλοσυνάτες. Αρκετές είναι “κωδικοποιημένες”, ευκολονόητες, κομματικά δεξιόστροφες, αριστερόστροφες ή χρωματισμένες. Υπάρχουν λέξεις που χρησιμοποιεί ο εργάτης κι άλλες που αξιοποιεί ο αφέντης. Λέξεις “στριφνές” της Οικονομίας, της Δικαιοσύνης, της Γραφειοκρατίας, της Εφορίας κι άλλες του Πολιτισμού και της Καλλιτεχνίας. Έχουμε “ερμητική” ποίηση- με επιδαψιλευμένες λέξεις ή άλλη με απλοϊκές. Βομβαρδιζόμαστε από πολυσήμαντες, αμφίσημες, μονοσήμαντες λέξεις. Υπάρχουν λέξεις ταπεινωτικές κι άλλες επαινετικές-για ελευθερόφρονες ή δουλικούς πολίτες. Εκκλησιαστικές ή λαϊκές, ερωτικές ή πρόστυχες. Άλλες που πεθαίνουν, άλλες που γεννιούνται (1), άλλες που “αναπτύσσονται” (Αμφίπολη) κ.α.

ΑΚΟΥΜΕ λέξεις “σπιτικές”, “γαλλικές”, “τηλεοπτικές” ή “θεατρικές”. Λέξεις των δρόμων ή “του δρόμου”, “επιστημονικές”, της παρέας, “ποιητικές” (2), “επικοινωνιακές” ή υποτονικές.

ΕΙΝΑΙ και λέξεις πανίσχυρες, όπως μας λέει ο Γάλλος κριτικός της Λογοτεχνίας Sainte-Beuve (1804-1869): “Υπάρχουν λέξεις ισχυρότερες από μονάρχες, τρομερότερες από στρατιές, ζωντανές σαν άνθρωποι, επίφοβες σαν κατακτητές, απόλυτες σαν τύραννοι, άσπλαχνες σαν δήμιοι”. Σκεφθείτε μόνο τη δύναμη και την έκταση των λέξεων “δημοκρατία”, “φασισμός”, “ελευθερία”, “ρατσισμός”, “παγκοσμιοποίηση”, “οικονομία”, “αγορές”, “ειρήνη”, “πόλεμος”. Αλλά και τις “φθόνος”, “εκδίκηση”, “ρεβανσισμός”, “διχόνοια”, “μνημόνιο”, αλληλεγγύη”, “αλλαγή” (change), “μπορούμε” (podemos), “συμμαχία” κ.ά.

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ των άλλων φτάνουν στ΄ αυτιά μας επηρεάζοντας θετικά ή αρνητικά τα συναισθήματά μας. Κατ΄επέκταση και τη συμπεριφορά μας! Αποκτούν “ειδικό” νόημα, ανάλογα με τον τόνο και τον τρόπο που λέγονται. Άβυσσος η χρήση τους, άβυσσος κι η κατανόησή τους. Έτσι, πολλές φορές αθώες λέξεις, ακόμη και χιουμοριστικές, παρεξηγούνται εύκολα. Ξέρετε, στην επικοινωνία δεν έχει σημασία τι λέγεται, αλλά πώς (και από ποιον) λέγεται. Η παρα-νόηση οφείλεται όχι τόσο στο τι έχει ειπωθεί, αλλά στο γιατί του τρόπου με τον οποίο φτάνει σ΄εμάς το ειπωμένο. Δεν έχει σημασία τί εννοούν οι άλλοι λέγοντάς μας κάτι, αλλά το πώς το εκλαμβάνουμε εμείς! Η τηλεοπτική σειρά “Μην αρχίζεις τη μουρμούρα” λέει πολλά γι αυτές τις λεκτικές παρανοήσεις ή υπο-νοήσεις.

ΠΟΛΛΟΙ ομιλητές (κυρίως πολιτικοί) ισχυρίζονται πως έχουν ευθύνη μόνο για αυτό που λένε! Όχι για αυτό που εμείς καταλαβαίνουμε (3). Γι αυτό, αρκετές λέξεις γίνονται πολυπλοκότερες στην αποκρυπτογράφησή τους. Ας πούμε, οι κυβερνώντες μιλούν κατά κόρο για “πρωτογενές πλεόνασμα”. Εμείς όμως στην πράξη αντιλαμβανόμαστε ολοένα και μεγαλύτερη αφαίμαξη μισθών και συντάξεων. Μιλούν για “αξιολόγηση” και “διαθεσιμότητα” κι εμείς εισπράττουμε απολύσεις και αύξηση της ανεργίας! Μιλούν για “ανάπτυξη”, ενώ υπάρχει καθίζηση στην παραγωγή.

Η ΠΑΡΑΠΑΝΩ βίαιη μετεξέλιξη του νοήματος των λέξεων είναι ένας πρόσθετος λόγος να “ζυγιάζουμε” τις λέξεις που εμείς τουλάχιστον λέμε. Διότι, ναι μεν τις διαφεντεύουμε όσο τις έχουμε στο μυαλο, όμως γινόμαστε σκλάβοι τους απ΄τη στιγμή που θα φύγουν απ΄το στόμα μας. Δεν ξέρουμε ποτέ, ποιες και πώς θα βγουν και σε ποιον θα απευθυνθούν.

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ δεν σηκώνουν μεταμέλεια: δημιουργούν ρήξεις ή διακοπή στις σχέσεις. Σε ό,τι αφορά την πολιτική, η καταχρηστική χρήση (και εφαρμογή) μιας λέξης είναι δυνατόν να καταστρέψει γενιές, οικογένειες, ομάδες εργαζομένων, κοινωνικές τάξεις. Το παράδοξο με τις λέξεις των πολιτικών είναι ότι αυτές όχι μόνο χάνουν την πραγματική τους σημασία (success story, “κατάργηση μνημονίων”, κούρεμα, επαναδιαπραγμάτευση κ.λπ.), αλλά γίνονται και επικίνδυνες: φαινόμενο που καταγράφεται από την εποχή του Θουκυδίδη: “Για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους (οι πολιτικοί) άλλαζαν ακόμα και την σημασία των λέξεων. Η παράλογη τόλμη θεωρήθηκε ανδρεία και αφοσίωση στο κόμμα, η προσωπική διστακτικότητα θεωρήθηκε δειλία που κρύβεται πίσω από εύλογες προφάσεις και η σωφροσύνη προσωπίδα της ανανδρείας. Η παραφορά θεωρήθηκε ανδρική αρετή, ενώ η τάση να εξετάζωνται προσεκτικά όλες οι όψεις ενός ζητήματος θεωρήθηκε πρόφαση για υπεκφυγή…” (4).

ΛΕΕΙ ο Ντικ Φίλιπ (Αμερικανός συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας, 1928-1982) στο έργο του “Πώς να φτιάξεις ένα σύμπαν που να μην καταρρεύσει σε δύο μέρες” (1978) σχετικά με τη δύναμη των λέξεων: “Το βασικό εργαλείο για τη χειραγώγηση της πραγματικότητας είναι η χειραγώγηση των λέξεων. Αν μπορέσεις να ελέγξεις το νόημα των λέξεων, μπορείς να ελέγξεις και τους ανθρώπους που πρέπει να χρησιμοποιήσουν τις λέξεις”… Μα, αυτό δεν γίνεται κάθε μέρα με την κυβέρνηση των μνημονίων και την “επαναδιαπραγμάτευση”; Με την αντιπολίτευση των “μη” μνημονίων και την “επαναφορά” της κατάστασης σε προηγούμενες εποχές; Ή, με τα λεγόμενα των άλλων κομμάτων, των εφημερίδων και των ΜΜΕ; (14-11-14)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

-(1) “Λένε πως οι λέξεις γεννιούνται και πεθαίνουν. Όπως και οι άνθρωποι. Και για να μείνουν ζωντανές, πρέπει να σμιλεύονται. Από καλούς τεχνίτες. Δίχως να χάνουν την ουσία και τη σημασία τους. Χρειάζονται και οι λέξεις αγάπη. Σαν τους ανθρώπους. Να τις χρησιμοποιείς με σεβασμό, με τρυφερότητα. Γιατί αλλιώς γίνονται σκληρές, σαν ακατέργαστες πέτρες. Οι λέξεις αν δεν τις χρησιμοποιείς μαραζώνουν. Χάνουν τα φύλλα, τα άνθη τους. Σαπίζουν οι ρίζες τους. Και κάποια μέρα χάνονται…”
(από karavaki69.blogspot.gr)

-(2) Κώστας Μόντης (1914-2004) Ανθολόγηση από τις «Στιγμές» 1958-1975. Κέδρος, 1978, σελ. 28.: “Δεν είχες τίποτα να πεις, κύριε. Γιατί ηνώχλησες τις λέξεις,/ γιατί τις ηνώχλησες; “

-(3) ό.π. Σελ. 24.:“Μπορεί πραγματικά αυτά να εννοούσαμε
όμως οι λέξεις τι είπαν,/ όμως οι λέξεις όταν πήραν την εξουσία στα χέρια τους τι είπαν;”

-(4) Θουκυδίδου, “Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου” Βιβλίο 3. Κεφάλαιο 82, παραγρ. 4, εκδ. Γαλαξίας, 1965, μετάφραση Άγγ. Βλάχου.