In memoriamam de Jacqueline de Romilly  (1913-2010)

ΠΑΙΔΕΙΑ: ΕΝΑΣ ΑΔΙΑΚΟΠΟΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ

Στ.Γ. Καλαϊτζόγλου (όπως δημοσιεύτηκε στα Χ.Ν., 31-1-11)

• «Δεν διδάσκετε μόνο αυτό που γνωρίζετε, διδάσκετε και αυτό που είστε». (Ζακλίν ντε Ρομιγί (1913-2010), Γαλλίδα Ακαδημαϊκός, ελληνίστρια και υπερασπίστρια των ανθρωπιστικών σπουδών (Sciences Humaines) στην Ευρώπη και τον κόσμο)

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ κρίση φέρνει στο προσκήνιο κυρίως τη βαθιά  παρατεταμένη κρίση παιδείας που δεκαετίες τώρα ταλανίζει τη χώρα μας. Είναι αυτή που, κατά την άποψή μας, συνετέλεσε ουσιαστικά στο να φτάσουμε στο σημείο παρακμής που βρισκόμαστε. Αν μάλιστα δεν αποκατασταθούν οι έννοιες εκπαίδευση και παιδεία σε παγκόσμιο επίπεδο στις σωστές τους διαστάσεις, τότε και η κρίση αξιών θα βαθαίνει περισσότερο.

Ο 21ος  ΑΙΩΝΑΣ δεν μπήκε «με καλό πόδι»: Η «νέα τάξη πραγμάτων» (new order) που εφαρμόστηκε, μετά την 11/9/2001, στην Αμερική της «θρησκόληπτης» κλίκας του Τζορτζ Μπους (του νεότερου), σήμανε και την καταρράκωση των μέχρι τότε «αξιακών κωδίκων» που επικρατούσαν σε ατομικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο: ο φόβος, η ανασφάλεια, η απαξία της ανθρώπινης ζωής κ.λπ. υπερίσχυσαν της ανεκτικότητας, της ελεύθερης έκφρασης και των ελευθεριών του ατόμου.

ΔΕΝ ENAI διόλου τυχαίο ότι σε όλο τον 20^ο αιώνα με τους τόσο σφοδρούς και αιματηρούς πολέμους, ο Θουκυδίδης, με τον «Πελοποννησιακό Πόλεμο» υπήρξε ο προσφιλέστερος, πολυδιαβασμένος και αναλυμένος συγγραφέας στις ποικίλες «Σχολές Πολέμου» των μεγάλων χωρών! Οι «συμμαχίες των προθύμων» που δημιουργήθηκαν, οι εκβιαστικές συμμετοχές σε πολέμους χωρών άσχετων μεταξύ τους, η διανομή της λείας των πολέμων, η συμπεριφορά απέναντι στους ουδέτερους, ή μη «φίλα κείμενους», των νικητών κ.λπ., έχουν την πηγή τους διαχρονικά στο μεγάλο μας ιστορικό. Κι όσο μεγαλώνει το έλλειμμα πραγματικής παιδείας στους λαούς, τόσο η βαρβαρότητα θα επεκτείνεται…

***

ΑΛΛΟ πράγμα είναι η Εκπαίδευση (φροντίδα του κράτους) που παρέχει ποικίλες ελεγχόμενες γνώσεις, κι άλλο η παιδεία (η ουσιαστική μόρφωση) που κουβαλάει κανείς μέσα του! Θεωρητικά η ανώτατη κυρίως εκπαίδευση οφείλει να παρέχει και παιδεία. Αλλά παιδεία επίσης προσφέρει η ελεύθερη ανάγνωση βιβλίων ή εφημερίδων, η παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων ή εν γένει καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, η συμμετοχή σε συζητήσεις, σε δραστηριότητες που δεν υπόκεινται στον έλεγχο του κράτους.

ΤΟΥΣ ΔΥΟ επίμαχους όρους (εκπαίδευση- παιδεία) προσπάθησε να αντιδιαστείλει -σε ομιλία της- η μεγαλύτερη ελληνίστρια του αιώνα μας, η Ζακλίν ντε Ρομιγί,  που ανάλωσε τη ζωή της μελετώντας το Θουκυδίδη και όλους τους συγγραφείς του 5^ου π. Χ. Η «πρέσβειρα του αιώνα του Περικλή στην εποχή μας», έβλεπε και ερμήνευε τα πάντα που συμβαίνουν σήμερα, υπό το πρίσμα των αρχαίων κειμένων, την πυκνότητα σκέψης των έργων, τη διαχρονικότητα των νοημάτων των λέξεων. Λέει(1):

• «Οι όροι Παιδεία και Εκπαίδευση χωρίζονται από μια ανεπαίσθητη νοηματική διαφορά. Με τον πρώτο όρο εννοούμε την εκπλήρωση των διανοητικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, ενώ με το δεύτερο τη μετάδοση γνώσης. Ο διχασμός μεταξύ τους προκαλεί τη σημερινή κρίση και την υποβάθμιση της ιστορίας ή της λογοτεχνίας, που χαρακτηρίζονται περιττές πολυτέλειες για το εκπαιδευτικό σύστημα. Η εκφραστική όμως αδυναμία και η ανικανότητα να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον, είναι αυτές που οδηγούν στη βία. Για να αντιληφθούμε με ακρίβεια το λόγο του άλλου, πρέπει να κατανοήσουμε τη σκέψη των προγόνων μας(…)»

Η ΖΑΚΛΙΝ ντε Ρομιγί πέθανε (18/12/2010) με τον καημό της φθίνουσας πορείας των ανθρωπιστικών σπουδών σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν ήταν εχθρός της τεχνογνωσίας, αντίθετα την έβλεπε ως βοηθό και συντελεστή για την ανετότερη μετάδοση των γνώσεων εκείνων που περισσότερο έχει ανάγκη ο σημερινός άνθρωπος. Ήθελε την παράλληλη και ισότιμη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών και Λατινικών, με τις άλλες γνώσεις που προσφέρει το σημερινό εκπ/κό σύστημα.

ΓΙΑ ΤΟ ίδιο θέμα –της επικίνδυνης συρρίκνωσης των ανθρωπιστικών σπουδών-  ο καθηγητής κ. Γ. Μπαμπινιώτης σημειώνει (www.babiniotis.gr): «… Στη δεκαετία του ΄60, οι ανθρωπιστικές σπουδές είχαν δεσπόζουσα θέση στο ίδιο πανεπιστήμιο, ενώ σήμερα όλο και περισσότερο φθίνουν όπως και σε άλλα πανεπιστήμια της Ευρώπης με μεγάλη παράδοση και το σπουδαιότερο- έχουν πάψει σχεδόν να διδάσκονται στα ευρωπαϊκά σχολεία (γυμνάσια-λύκεια). Αυτή η πραγματικότητα πρέπει να μάς προβληματίσει ιδιαίτερα στην Ελλάδα, της οποίας ο πολιτισμός έχει άμεση σχέση με τις ανθρωπιστικές σπουδές ανά τον κόσμο και, κατ΄ επέκταση, με το πόσο και πώς γνωρίζουν σήμερα οι ξένοι την Ελλάδα ως χώρα που έθεσε τη σφραγίδα της στον ευρωπαϊκό πολιτισμό».

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΖΟΝΤΑΣ ο ίδιος τους όρους Παιδεία και Εκπαίδευση, τονίζει: «… Σ΄ αυτόν τον τόπο πιστέψαμε, καλλιεργήσαμε και προβάλαμε μια δέσμη αρχών και αξιών που είχαν επίκεντρο τον άνθρωπο. Τέτοιες αξίες ήταν κυρίως η ελευθερία, η δημοκρατία, η πολιτική και κοινωνική ευθύνη, η αξιοπρέπεια, η δημιουργία θεσμών, ο διάλογος, η καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών, η αναζήτηση της αλήθειας για την ουσία της ζωής, του κόσμου, της ψυχής και τού πνεύματος σε σχέση πάντα με τον άνθρωπο, η δικαιοσύνη, η αισθητική, η επιδίωξη απόκτησης μιας σφαιρικής γνώσης ως προϋπόθεσης σοφίας, η σημασία της γλώσσας σε ποικίλα επίπεδα (ρητορική, πολιτικός λόγος, δημόσιος λόγος), ο μορφωτικός ρόλος τού θεάτρου κ.ά. Όλα αυτά τα συστατικά τού πολιτισμού, τον ίδιο τον πολιτισμό όπως τον εννοούμε σήμερα, τον ονομάσαμε παιδεία».

… ΣΗΜΕΡΑ, με τα όσα τραγικά και επικίνδυνα συμβαίνουν γύρω μας, αναρωτιόμαστε με τον Τζορτζ Έλιοτ «Πού είναι η σοφία που χάσαμε μέσα στη γνώση; Πού είναι η γνώση που χάσαμε μέσα στις πληροφορίες;» Μέσα σε λέξεις διαστρεβλωμένες ή πολυσήμαντες- άρα ακυρωμένες- από τους πολιτικούς και «πνευματικούς» ταγούς μας, πού να βρεις το πραγματικό νόημά τους;

«Οι λέξεις-όπως λέει η Ζακλίν ντε Ρομιγί- είναι το φρούριο που προφυλάσσει από την κτηνωδία. Όταν δεν γνωρίζουμε, όταν δεν µπορούµε να εκφραστούµε, όταν χειριζόμαστε τα πράγµατα κατά προσέγγιση, όπως κάνουν πολλοί νέοι σήµερα, όταν τα λόγια δεν είναι αρκετά για να ακουστούν, όταν ο λόγος δεν είναι επεξεργασμένος επειδή η σκέψη είναι ασαφής, τότε δε µένει παρά η γροθιά, το ξύλο, η τυφλή βία. Κι αυτή απειλεί να στραγγαλίσει τον δυτικό, ανθρωπιστικά ιδανικό µας κόσµο».

ΟΣΟ ΓΙΑ την προτίμηση ανάμεσα σε μια στείρα γνώση και μια ουσιαστική παιδεία, να τι λέει ο Πυθαγόρας: «Το να θεωρείται κανείς μορφωμένος, δεν προέρχεται από το πλήθος των γνώσεων που έχει, αλλά κατά πόσον έχει απαλλαγεί από τα πάθη του» (2). Στην εποχή μας τα πράγματα είναι εναργέστερα: ένας εμπνευσμένος δάσκαλος και ποιητής, ο Γιάννης Κουβαράς, μεταξύ άλλων προτάσεων, μας αφήνει ως παρακαταθήκη κι αυτή (3):

«…Και βέβαια προτιμώ ένα σχολείο που βγάζει ευτυχισμένους οδοκαθαριστές από ένα που βγάζει νευρωτικούς επιστήμονες, σήμερα που έχουμε έλλειμμα ευτυχίας και πλεόνασμα επιστημόνων.»

… Και ο προβληματισμός συνεχίζεται.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

-(1) Σε μετάφραση, Φ. Χατζόπουλου, εφημερίδα «Καθημερινή, 21/12/10)

-(2)Πυθαγόρας, Αρχ. Ελλην. Φιλ. Α. Αδριαν., σ. 199 (Γνωμικά και Παροιμίες, Χαρ. Μπαρακλή, Εστία, 1989))

-(3) Απόσπασμα από επιστολή του εκπ/κού Γ. Κουβαρά προς τους μαθητές του (2008), λίγο πριν συνταξιοδοτηθεί)

(Στ.Γ.Κ.)