Το ελληνικό αλφάβητο και η μεταρρύθμιση του 403 π.Χ. (Θ. Ηλιόπουλος, Χ.ν., 20-5-24)
Posted on 20 Μάι, 2024 in Κείμενα, Τα Παιδοπολίτικα | 0 comments
Το ελληνικό αλφάβητο και η μεταρρύθμιση του 403 π.Χ.
- “Μοιάζουν ζωγραφιές, αλλά μέσα στα γράμματα βρίσκονται οι φωνές. Κάθε σελίδα ένα απέραντο κουτί από φωνές”. (Mia Couto (1955-), συγγραφέας από τη Μοζαμβίκη. Στο βιβλίο “Πάπυρος” της Irene Vallejo, Μεταίχμιο, 2020)
Γράφει Ο Θωμας Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ, φιλόλογος (Μελβούρνη-Αυστραλίας)
(Ένα σημαντικό κείμενο περί ελληνικού αλφάβητου, δημοσιευμένο στην Aυστραλιανή εφημερίδα “Νέος Κόσμος” (15-3-2024), εντυπωσιάζει με τις πληροφορίες του. Μας το έστειλε ο ανήσυχος για την ελληνική γλώσσα, αγαπητός συμπαιδοπολίτης και αιώνιος φίλος, καθηγητής Φιλόλογος, Θωμάς Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ. Ανέκαθεν πίστευα πως οι της ελληνικής Διασποράς δημιουργοί, πονούν και νοιάζονται πολύ περισσότερο από εμάς για τα εθνικά μας θέματα):
Twitter: @NeosKosmos
“ΜΥΘΟΣ ή Ιστορία, το αλφάβητο που δημιούργησαν οι Αρχαίοι Έλληνες άλλαξε όλες τις σύγχρονες γλώσσες. Στην παγκόσμια βιβλιογραφία, όμως, δεν υπάρχουν αρκετά αποδεικτικά στοιχεία για να μελετήσουμε τα στάδια της ανάπτυξης του ελληνικού αλφαβήτου. Εντούτοις, μπορούμε να εικάσουμε πως από τα πρώτα καταγεγραμμένα παραδείγματα, οι Έλληνες δεν έφτασαν στο συμπέρασμα πως όλα έγιναν με μια κίνηση. Πραγματοποίησαν αυτές τις καινοτομίες σταδιακά, σύμφωνα με τις περιστάσεις και τις ανάγκες τους.
“ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ με βεβαιότητα πώς δημιουργήθηκε το ελληνικό φωνητικό αλφάβητο, δηλαδή κάθε σύμβολο-γράμμα να εκφράζει έναν ιδιαίτερο φθόγγο (=φωνή). Αυτή η ιδιότητα που τη βλέπουμε τόσο απλή σήμερα, υπήρξε μια κοσμοϊστορική κατάκτηση του ανθρώπου! Επίσης, το πώς διαχώρισαν φωνήεντα και σύμφωνα και πότε «εφευρέθηκε» η συλλαβή, μία άλλη καταπληκτική και θαυμαστή ελληνική επινόηση. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους πολλοί πιστεύουν ότι το ελληνικό αλφάβητο είχε έναν ενιαίο “εφευρέτη”, ή τουλάχιστον μια συγκεκριμένη στιγμή “εφεύρεσης”… Γνωρίζουμε πως η αρχαία ελληνική παράδοση απέδιδε την εφεύρεση του αλφαβήτου ή τη δημιουργία ορισμένων γραμμάτων τουλάχιστον, σε διάφορα μυθικά πρόσωπα: στον Παλαμήδη, στον Προμηθέα, στον Ορφέα, στον Λίνο, στον Μουσαίο και τον Κάδμο, όταν ήρθε στην Ελλάδα.
“ΑΠΟ τα μέσα του 8ο π.Χ. αιώνα οι Έλληνες εμφανίζονται να χρησιμοποιούν την αλφαβητική γραφή, μια γραφή που δεν υπήρχε όμοιά της· να δηλώνει δηλαδή, όλους τους φθόγγους μιας γλώσσας άσχετα αν πρόκειται για σύμφωνα ή φωνήεντα. Στην αλφαβητική αυτή γραφή, κάθε σημείο, γράμμα ή γράφημα, δηλώνει ένα φθόγγο και όχι μία συλλαβή: η συλλαβή είναι η πιο σημαντική και ιστορικά αναλλοίωτη προσφορά των Ελλήνων στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Εδώ μπορούμε να προσθέσουμε πως ο ελληνικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός του γραπτού λόγου· από τη στιγμή δε που η Ευρώπη (πρώτα οι Λατίνοι) οικειοποιήθηκε το ελληνικό αλφάβητο, παρουσίασε πολιτισμό σε γραπτό λόγο με το λεγόμενου «λατινικό» αλφάβητο.
“ΕΙΝΑΙ σημαντικό και άκρως ενδιαφέρον το πώς κατανόησαν και κατέληξαν οι Αρχαίοι Έλληνες, ώστε το κάθε γράμμα να δηλώνει έναν φθόγγο (για την ακρίβεια ένα φώνημα) και κάθε φθόγγος-φώνημα να δηλώνεται με ένα γράμμα! Πώς τα ξεχώρισαν όλα αυτά με μόνο 24 γράμματα!
“Ο ΤΟΠΟΣ και ο χρόνος των διάφορων μεταβολών του (αρχικού) ελληνικού αλφαβήτου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το Ψ, το Ξ και το Ω προστέθηκαν στο αλφάβητο της Μιλήτου, όπου και το Η δήλωνε το ήτα. Η προσθήκη των Φ και Χ είναι ακόμα παλαιότερη. Η Δήλος θεωρείται το «κέντρον όλης της ιωνικής φυλής» και αυτή ήταν η αφετηρία των τροποποιήσεων. Να σημειώσουμε εδώ πως η διάκριση των μακρών από τα βραχέα έγινε στην Ιωνία.
“Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ όμως και πιο σπουδαία αλφαβητική μεταρρύθμιση – η οποία ισχύει μέχρι σήμερα στο πανελλήνιο– έγινε στην Αθήνα το 403 π.Χ. επί άρχοντος Ευκλείδου, μετά από πρόταση του πολιτικού Αρχίνου. Από δε τον 4ο π.Χ. αιώνα, αντικατέστησε κάθε τοπικό αλφάβητο καθιερώνοντας σε όλες τις ελληνικές πόλεις το πληρέστερο αλφάβητο, αυτό της Μιλήτου, το οποίο υιοθετήθηκε επίσημα από την Αθήνα το 403 π.Χ. Πρόκειται για τη μεγαλογράμματη γραφή – με κεφαλαία – καθώς δεν υπήρχαν ακόμη τα πεζά ή τα μικρά γράμματα τα οποία άρχισαν να χρησιμοποιούνται κατά τη βυζαντινή περίοδο (9ος μ.Χ. αι.) Μερικά γράμματα, σταδιακά περιέπεσαν σε αχρηστία και εγκαταλείφθηκαν. Αυτά είναι το δίγαμμα (F): ήταν το έκτο γράμμα σε πρώιμες γραφές του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου. Επρόκειτο για φθόγγο όπως το αγγλικό W. Το σαμπί εμφανιζόταν σαν γράμμα μόνο σε τοπικές παραλλαγές στην αρχαία Ιωνία και παρέμεινε σαν αριθμητικό σύμβολο ϡ (900). Το γράμμα κόππα Q, είναι γράμμα των πρώιμων ελληνικών αλφαβήτων που ισοδυναμούσε ηχητικά με το “κάπα”. Το στίγμα Ϛ, είναι σύμπλεγμα των χαρακτήρων σίγμα (Σ) και ταυ(Τ), ενώ στην αρχαιότητα δήλωνε τον αριθμό έξι. Τέλος το δασυνόμενο H ήτα, στα περισσότερα αλφάβητα συμβόλιζε τον ήχο του πνεύματος της δασείας και προφερόταν ως heta και αντιστοιχεί στο λατινικό Η, h.
“ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ Έλληνες χρησιμοποιούσαν δύο συστήματα για την αρίθμηση: το αλφαβητικό και το ακροφων(ητ)ικό το οποίο συμβόλιζε τους αριθμούς με το αρχικό γράμμα του ονόματός τους. Εκτός από το ένα (μονάδα) που δηλωνόταν με κατακόρυφη γραμμή (Ι). Έτσι το Π σήμαινε το 5, το Δ το 10, το Η (Ηεκατόν) το 100, το Χ το 1.000 και το Μ (Μύριοι), το 10.000. Το αλφαβητικό σύστημα αρίθμησης διατηρήθηκε ως το τέλος της βυζαντινής περιόδου, οπότε άρχισε να αντικαθίσταται από το σύστημα των λεγόμενων αραβικών αριθμών. Δυστυχώς σήμερα το αλφαβητικό σύστημα αρίθμησης δεν διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία, ενώ στο Λύκειο χρησιμοποιείται κάποιες φορές το λατινικό αριθμητικό σύστημα.
Θωμά Γ. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ (Μελβούρνη, Αυστραλίας)
Πηγή: Το ελληνικό αλφάβητο και η μεταρρύθμιση του 403 π.Χ. – Neos Kosmos
* Για την ελληνική κεφαλαιογράμματη γραφή και τη γεωμετρικότητά της, δες και:
https://www.stcloris.gr/?p=21517
