ΧΑΝΙΩΤΙΚH ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (Γ. Μανουσάκη)

“Η λογοτεχνία και η μουσική τη μινωική και μυκηναϊκή εποχή (2800 π.Χ.-1100 π. Χ) στην Κρήτη μας είναι άγνωστες.

Ο οικισμός ωστόσο στο λόφο του Καστελλιού των Χανιών, ιδιαίτερα κατά την Υστερομινωικής περίοδο

(1550 π.Χ. – 1400 π.Χ.) με τις πλούσιες και επιμελημένες κατοικίες φανερώνει ένα υψηλό επίπεδο πολιτισμού.

Τα σπίτια έχουν αρκετά δωμάτια, φωταγωγούς, φροντισμένες προσόψεις, αποχετευτικό σύστημα, πλακόστρωση,

κάποτε και δεύτερο όροφο. Δεν βρέθηκαν όμως τοιχογραφίες και τα κεραμικά και πλαστικά ευρήματα υστερούν

σε σχέση με εκείνα της ανατολικής Κρήτης. Κατά τη μυκηναϊκή περίοδο έχομε θολωτούς και λαξευτούς

θαλαμοειδείς τάφους. Πήλινες λάρνακες με ζωγραφιστές παραστάσεις και μια πυξίδα με πουλιά που πετούν

κι ένα κιθαρωδό, προερχόμενα από τοπικά εργαστήρια, δείχνουν μια τέχνη αφελή αλλά με δυνατές γραμμές.

Με την επικράτηση των Δωριέων στην Κρήτη (1100 π. Χ) η ζωή οργανώνεται με στρατιωτικό τρόπο και η μουσική

και η ποίηση τίθενται στην υπηρεσία της πολιτείας. Κυριαρχούν οι λατρευτικοί ύμνοι, οι ομαδικοί χοροί και

τα σοβαρά και αυστηρά άσματα που εκφράζουν τα ιδανικά της δωρικής κοινωνίας και παιδείας.

Από τους ποιητές και μουσικούς της εποχής οι αρχαίες πηγές μας διασώζουν το όνομα του Νυμφαίου

από την Κυδωνία που, κατά τον Αιλιανό, προσκλήθηκε από τους Λακεδαιμονίους σε δύσκολες περιστάσεις για να βοηθήσει τη Σπάρτη.

Στις εικαστικές τέχνες παρουσιάζεται άνθιση κατά τον 8ον και 7ο π.Χ. αιώνα. Στη γλυπτική αναπτύσσεται

ο λεγόμενος «δαιδαλικός» ρυθμός με ανατολική επίδραση και με αυστηρότητα και ιερατική στάση μορφών.

Η αρχαία παράδοση αναφέρει το γλύπτη Αριστοκλή από την Κυδωνία ως ένα από τους ονομαστότερους

«δαιδαλικούς» γλύπτες. Μεταγενέστερος (του 5ου αιώνα) είναι ο Κρησίλαος, επίσης από την Κυδωνία,

σύγχρονος του Περικλή, του οποίου έκαμε τον ανδριάντα. Μια ιδέα γι’ αυτό το έργο παίρνομε

από μεταγενέστερα αντίγραφα-προτομές, όπου ο Αθηναίος πολιτικός εικονίζεται μ’ όλη την

επιβλητικότητα και την πνευματικότητά του. Ο Κρησίλας συναγωνίζονταν το Φειδία και τον Πολύκλειτο.

Και οι δυο καλλιτέχνες από την Κυδωνία έδρασαν εκτός Κρήτης.

 

Η ακμή των πόλεων της νήσου συμπίπτει με τους ελληνιστικούς χρόνους (323 π.Χ.). Τα ερείπια της Κυδωνίας,

της Απτέρας, της Ελύρου, της Συΐας, της Λισσού, της Φαλάσαρνας, της Κισάμου, της Πολυρρήνιας, της Τάρρας

και άλλων κέντρων του νομού Χανίων μας δίνουν μιαν εικόνα της εποχής εκείνης. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων

εξ άλλου έχομε γλυπτά έργα χαρακτηριστικά των ελληνιστικών χρόνων: Επιτύμβια στήλη με την ευγενική θλίψη

των αττικών αναγλύφων του 4ου αιώνα, χαριτωμένο αγαλμάτιο του τύπου της Κνιδίας Αφροδίτης, άγαλμα της

Αρτέμιδας από το ιερό της Δίκτυννας και μια ωραιότατη κεφαλή Ταναγραίας από την Κυδωνία, καθώς και κοσμήματα

λεπτής τέχνης και νομίσματα.

 

Στην ποίηση διέπρεψε κατά τον 3ον αιώνα ο Ριανός από την Κεραία των Χανιών (κατ’ άλλους από τη Βήνη

κοντά στη Γόρτυνα) που στιχούργησε τους άθλους του Ηρακλή στο έπος του «Ηρακλειάς».Στην Παλατινή

Ανθολογία διασώθηκαν δέκα ερωτικά επιγράμματά του. Αναφέρονται επίσης ο Χρυσόστομος από την Τάρρα

(2ος αιώνας π.Χ.) που νίκησε στα Πύθια κι ο Λούκιλλος από την ίδια πόλη, σχολιαστής του Απολλώνιου του Ρόδιου.

 

Στη ρωμαϊκή εποχή συνεχίζεται η ακμή των κρητικών πόλεων. Κατασκευάζονται δημόσια έργα (δρόμοι, γέφυρες,

υδραγωγεία, λουτρά, αμφιθέατρα για θηριομαχίες και μονομαχίες, ναοί) και εισάγεται η λατρεία ανατολικών

θεοτήτων αλλά και των αυτοκρατόρων και της (θεάς) Ρώμης. Εντυπωσιακή είναι η υδατοδεξαμενή της Απτέρας

που χωρίζεται με τοξωτούς τοίχους σε τρία διαμερίσματα.

 

Στους ρωμαϊκούς χρόνους ανήκουν τα ψηφιδωτά δάπεδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων.

Η παράσταση των Ωρών που χορεύουν από την Κίσσαμο (2ος αιώνας μ.Χ.), ο Διόνυσος και η Αριάδνη στη Νάξο

επίσης από την Κυδωνία (3ος αιώνας μ.Χ.) με συμμετρία μορφών και φυσικές κινήσεις και η επιβλητική

κεφαλή ανδριάντα του Αδριανού από το Δικτύναιο ιερό είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα της τέχνης της εποχής.

Από λογοτεχνικής όμως πλευράς η ρωμαιοκρατία δεν φαίνεται να δημιούργησε τίποτα αξιόλογο, αφού ο μόνος

ποιητής που γνωρίζομε είναι ο Μεσομήδης από την ανατολική Κρήτη.

 

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού και ως τον 6ο αιώνα μ. Χ. χτίζονται μεγάλες βασιλικές στο Καστέλι

Κυδωνίας, στη Συΐα, στη Λισσό στο Φοίνικα των Σφακιών και σ’ άλλες πόλεις. Στη β΄ Βυζαντινή περίοδο (961 – 1204 μ. Χ)

ανήκουν κάποιες σημαντικές εκκλησίες που σώζονται ακόμη, όπως ο Αϊ-κυρ Γιάννης μεταξύ Αλικιανού και Κουφού,

σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο του 11ου αιώνα και ο κυκλικός ναός (ροτόντα) στην Επισκοπή Κισσάμου.

Για την λογοτεχνική και καλλιτεχνική κίνηση ωστόσο της βυζαντινής περιόδου (330 – 823 και 961 – 1204 μ. Χ.) και της

Αραβοκρατίας (823 – 961 μ. Χ.) οι γνώσεις μας είναι πενιχρές.

 

Κατά την Ενετοκρατία συνεχίζεται στα χωριά του νομού Χανίων η οικοδόμηση μικρών εκκλησιών και

η «ιστόρησή» τους. Ο παλαιότερος γνωστός τοιχογραφημένος ναός είναι ο Άγιος Ιωάννης στο Στύλο

Αποκορώνου (1271- 1280). Στην αρχή οι τοιχογραφίες είναι επαρχιακού επιπέδου, κατά το 14ο και το 15ο

αιώνα όμως έχομε σαφή βελτίωση με επιδράσεις από την Κωνσταντινούπολη, το Μιστρά και τη Νίκαια.

Εκτός από το πλήθος των ανώνυμων καλλιτεχνών υπάρχουν και αγιογράφοι που μας άφησαν το όνομά τους,

όπως ο Ιωάννης Παγωμένος που τοιχογράφησε εκτός από εκκλησίες στο νομό από το 1313 ως το 1347, ο Γ. Προβατόπουλος

και ο Μαστραχάς.

Όταν αλλάζει η πολιτική των Βενετών εν όψει του τουρκικού κινδύνου, και γίνεται προσέγγιση του

Βενετικού με το Κρητικό στοιχείο, αρχίζει η πολιτιστική ανάπτυξη της Κρήτης που κορυφώνεται

στο α΄ μισό του 17ου αιώνα με την Κρητική Αναγέννηση. Πολλοί Κρήτες σπουδάζουν στην Ιταλία,

γράφονται και εκδίδονται σπουδαία λογοτεχνικά κείμενα (ο ποιητής του «Ζήνωνος», κατά το

Στυλιανό Αλεξίου, είναι πιθανώς Χανιώτης) και αναπτύσσεται περισσότερο η ζωγραφική με

πρόσληψη στοιχείων της δυτικής τέχνης.

Στα Χανιά κτίζονται εντυπωσιακά κτήρια, δημόσια και ιδιωτικά, τόσα ώστε ιταλός περιηγητής

του 17ου αιώνα αναφέρει ότι η πόλη δεν διαφέρει πολύ από τη Βενετία. Ο Άγγλος Wil. Lithgow

μέτρησε το 1632 ενενήντα επτά χανιώτικα «παλάτια». Το 1539 αρχίζει η οχύρωση της πόλης από

το Michele Sammichelli, καθαρίζεται το λιμάνι και οικοδομούνται τα νεώρια. Ορθόδοξα μοναστήρια

κτίζονται ή ανακαινίζονται: η Αγία Τριάδα των Τζαγκαρόλων και η μονή Γκουβερνέτου στο Ακρωτήρι ,

η μονή Γωνιάς στην Κίσσαμο, η μονή Χρυσοπηγής κοντά στα Χανιά. Τα μοναστήρια αποβαίνουν

κέντρα παιδείας, αντιγραφής χειρογράφων και βιβλιοθήκες.

Στα τέλη του 16ου αιώνα ιδρύεται στα Χανιά η Ακαδημία των Sterili (Στείρων), μετά τις

Ακαδημίες του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου, που τα μέλη μελετούν τα έργα της ιταλικής Αναγέννησης

δέχονται τις επιδράσεις της. Προσωπικότητες όπως ο μητροπολίτης Φιλαδελφείας (Βενετίας)

Γαβριήλ Σεβήρος, οι αδελφοί Ιερεμίας και Λαυρέντιος Τζαγκαρόλοι, ο γιατρός Ιωάννης Χαρτοφύλακας,

ο Μητροφάνης Φασιδώνης κ. ά. Τυγχάνουν αναγνώρισης και σεβασμού από τους Ορθόδοξους και τους Βενετούς.

Στο α΄ μισό του 12ου αιώνα σημαντικοί ζωγράφοι φορητών εικόνων ζουν και δημιουργούν στα Χανιά,

όπως ο μοναχός Αμβρόσιος Έμπορος, ο ιερομόναχος Νείλος, ο ηγούμενος της Χρυσοπηγής Φιλόθεος Σκούφος,

ο ιερέας Εμμανουήλ Σκορδίλης, ο Θεόδωρος Πουλάκης, ο μοναχός Παρθένιος, ο Κωνσταντίνος Παλαιόκαπας, κ. ά.

Οι περισσότεροι απ’ αυτούς με την κατάληψη της πόλης από τους Τούρκους το 1645 θα φύγουν στα Επτάνησα ή

στη Βενετία όπου θα συνεχίσουν την τέχνη τους. Εκτός από τους αγιογράφους φεύγουν από τα Χανιά και πολλοί

λόγιοι που διαπρέπουν εκτός Κρήτης, όπως ο Ζαχαρίας Σκορδίλης, ο Κωνσταντίνος Παλαιόκαπας (συνώνυμος του ζωγράφου),

ο Φραγκίσκος Σκούφος συγγραφέας έργου περί ρητορικής, ο Αλοΐσιος (Αμβρόσιος) Γραδενίγος εκδότης

της «Ερωφίλης» το 1676, ο Νικόλαος Δριμυτηνός, εκδότης της «Βοσκοπούλας» το 1627, ο Ιωάννης Ματθαίος Καρυοφύλλης κ.ά.

Οι δύο πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας είναι αιώνες πνευματικού σκότους για την Κρήτη, όπου όμως

εξακολουθεί να αναπτύσσεται η δημοτική ποίηση με τις μαντινάδες, τα ριζίτικα και τις ιστορικές ρίμες.

Από τις ρίμες της εποχής αξιολογότερες είναι «Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη» (1771) του μπάρμπα

Παντζελιού και «Το τραγούδι του Αληδάκη» (1774) του επίσης Σφακιανού Γιώργη Πάτερου. Από τα μέσα του 19ου αιώνα

παρατηρείται ένα ξεκίνημα πνευματικής ζωής στην Κρήτη που στρέφεται κυρίως προς τη μελέτη του λαϊκού

πολιτισμού («Άσματα κρητικά μετά διστίχων και παροιμιών» (1876) του Αντωνίου Γιάνναρη) και την ιστορία της νήσου

(«Ιστορία των Σφακίων» (1888) του Γρηγορίου Παπαδοπετράκη). Στον εικαστικό τομέα ξεχωρίζει κατά τα τέλη

του αιώνα ο ζωγράφος Ιωάννης Σταυράκης.

Με την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας το 1898 έρχεται και στα Χανιά το ρεύμα του νεοκλασικισμού

στην αρχιτεκτονική και αναπτύσσεται η πνευματική ζωή στην πρωτεύουσα της ελεύθερης Κρήτης.

Εκδίδονται πολλές εφημερίδες και ποικίλα περιοδικά, ιδρύονται σχολεία με διπλασιασμό των δαπανών

για την παιδεία, ιδρύεται ο Φιλολογικός Σύλλογος «Ο Χρυσόστομος» (1899) με σπουδαία βιβλιοθήκη και δράση

σε πολλούς τομείς και ο σύλλογος των δημοτικιστών «Ο Σολωμός» (1909), εκδίδονται «Ο Κρητικός Πόλεμος»

του Μπουνιαλή από τον μετέπειτα επίσκοπο Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη (1908) και η «Ιστορία της Κρήτης»

του Βασιλείου Ψιλάκη (1909) και πολλά άλλα βιβλία μεταξύ των οποίων η πρώτη στην Ελλάδα έκδοση σε βιβλίο

του «Εγκλήματος και τιμωρίας» του Ντοστογιέφσκι με μεταφραστή τον Στέλιο Χαριτάκη (1912). Από την Αθήνα

και την Ευρώπη έρχονται τακτικά εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία ελληνικά και ξενόγλωσσα. Θίασοι και

συγκροτήματα όπερας από την ελληνική πρωτεύουσα, το Παρίσι και τις ιταλικές πόλεις δίνουν παραστάσεις.

Με την ένωση με την Ελλάδα (1913) τα Χανιά από πρωτεύουσα κράτους μεταπίπτουν σ’ επαρχιακή πόλη.

Εν τούτοις και κατά το διάστημα του Μεσοπολέμου (1919-1940) εξακολουθούν να παρουσιάζουν αξιοσημείωτη

πνευματική κίνηση. Ο Κονδυλάκης παραμένει στην πόλη για ένα διάστημα όπου και εκδίδει την

«Πρώτη αγάπη» (1919). Ιδρύεται το Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης (1920), το Ωδείον Χανίων (1923) και

ο «Σύνδεσμος διά την διάδοσιν των Καλών Τεχνών εν Κρήτη» (1924). Στη λογοτεχνική ζωή της

πόλης πρωτοστατεί κατά τη δεκαετία του 1920 ο πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας και μουσικός

Μανόλης Σκουλούδης που εκδίδει και το περιοδικό «Ρωτόκριτος». Στα Χανιά παραμένει ως διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου

από το 1930 ως το 1946 ο Νικόλαος Τωμαδάκης, επιδιδόμενος, παράλληλα με την οργάνωση του αρχείου,

σε φιλολογικές και ιστορικές έρευνες και μελέτες. Χανιώτες είναι και οι ποιητές Μανόλης Κανελής και Γιώργος

Μυλωνογιάννης, που ζουν και δημοσιεύουν στην Αθήνα, ενώ στα Χανιά παραμένει ο ποιητής Άγγελος Καλοκαιρινός.

Το 1922 κάνει την πρώτη του θεατρική εμφάνιση στο «Χρυσόστομο», ως κορυφαίος του χορού στον «Οιδίποδα τύραννο»,

με το θίασο Βεάκη, ο Αλέξης Μινωτής και αργότερα ξεχωρίζει στο αθηναϊκό θέατρο ο επίσης Χανιώτης Μάνος Κατράκης.

Ως πανεπιστημιακοί καθηγητές διαπρέπουν οι αδελφοί Καλιτσουνάκηδες, ο Δημήτριος στην Α.Σ.Ο.Ε.Ε. (1923-1959) και

ο Ιωάννης στη Φιλοσοφική Σχολή (1924- 1948).

Γνωστοί δυτικότροποι αγιογράφοι κατά το Μεσοπόλεμο ήταν ο Γεώργιος Πολάκης κι ο Δημήτριος Κοκότσης,

που ασχολήθηκαν και με την κοσμική ζωγραφική (Ο δεύτερος μας έδωσε δυνατά πορτραίτα γερόντων

Κρητικών και σκηνές αγροτικής ζωής). Στα Χανιά έζησε η ζωγράφος Φλωρεντίνη Καλούτση και οι νεότεροί της

Γεώργιος Γεροντίδης ή Γεροντάκης και Αγλαΐα Κυρμιζάκη, ενώ δύο άλλοι σημαντικοί ζωγράφοι,

ο Ανδρέας Γεωργιάδης και ο Ερρίκος Φραντζισκάκης, αναδείχτηκαν στην Αθήνα.

Κατά το β΄ μισό του 20ου αιώνα ιδρύονται στα Χανιά το Μεσογειακό Αγροτικό Ινστιτούτο Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ.),

το Πολυτεχνείο Κρήτης και βλέπουν το φως πνευματικά ιδρύματα, πολιτιστικοί και επιστημονικοί σύλλογοι και σωματεία,

τα σημαντικότερα από τα οποία είναι η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης στο Κολυμπάρι, η Εταιρεία Θεάτρου Κρήτης

που εξελίσσεται σε ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.Κ., η Ιστορική, Λαογραφική και Αρχαιολογική Εταιρεία Κρήτης (Ι.Λ.Α.Ε.Κ.),

το Ίδρυμα «Αγία Σοφία» στον Αποκόρωνα, ο Σύνδεσμος Φιλολόγων Νομού Χανίων, η Ένωση Πνευματικών

Δημιουργών Ν. Χανίων, το Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (Κ.Α.Μ.) το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών

«Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» η Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χανίων, η Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων,

ενώ συνεχίζουν τη δράση τους ο Φιλολογικός Σύλλογος «ο Χρυσόστομος», που εκτός των άλλων έχει οργανώσει

δύο φορές το Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, και το Ωδείο Χανίων.

 

Γενικά στα Χανιά σημειώνεται μια αξιοπρόσεκτη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση.

Σήμερα εκδίδονται στην πόλη τα περιοδικά «Ελλωτία» από το Δήμο Χανίων, «Θαλλώ» από το Σύνδεσμο Φιλολόγων Ν. Χανίων,

«Κρητική Εστία» από την Ι.Λ.Α.Ε.Κ., «Έρεισμα» (εκδότης Χρήστος Μαχαιρίδης), και «Πνευματικά Χανιά» από την Ένωση

Πνευματικών Δημιουργών Ν. Χανίων.

 

Στον τομέα του θεάτρου ανέπτυξε έως πριν από λίγα χρόνια αξιόλογη δραστηριότητα το «Χανιώτικο Θεατρικό Εργαστήρι»

της ηθοποιού Ελπίδας Μπραουδάκη και μεταφέρθηκε πρόσφατα από την Αθήνα με καλές προοπτικές η Εταιρεία Θεάτρου

«Μνήμη» του Μιχάλη Βιρβιδάκη. Θεατρικές παραστάσεις παρουσιάζει και ο «Πολιτισμικός Νότος».

 

Από το Ωδείο Χανίων πηγάζει η χορωδία Χανίων με διευθυντή το μουσικό Γιάννη Μεντζελόπουλο, ενώ αξιόλογη παρουσία

σημειώνει και το φωνητικό σχήμα «Καντιλένα» του μουσικού Γιώργου Καλούτση. Χανιώτες είναι ο μουσικοσυνθέτης

Μίκης Θεοδωράκης, η πιανίστρια Αλίκη Βατικιώτη και οι ηθοποιοί Ελένη Νενεδάκη, Γιώργος Παρτσαλάκης και

Μαρία Τζομπανάκη. Δυο νέοι πιανίστες, η Αφροδίτη Μητσοτάκη και Νίκος Περάκης δίδουν βέβαιες υποσχέσεις για το μέλλον.

 

Χανιώτες λογοτέχνες με πανελλήνια αναγνώριση ζουν και εργάζονται στην Αθήνα: η ποιήτρια Βικτώρια Θεοδώρου,

ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας Δημήτρης Κακαβελάκης και οι πεζογράφοι Μάρω Δούκα, Μάρω Βαμβουνάκη,

Αλκυόνη Παπαδάκη, Ιωάννα Καρυστιάνη και Κλεοπάτρα Πρίφτη.

 

Στα Χανιά έγραψαν και δημοσίευσαν έργα τους ο πεζογράφος και ποιητής Κώστας Χιωτάκης και η ποιήτρια

Μαρία Πριπάκη και συνεχίζουν τη λογοτεχνική παρουσία τους οι ποιητές Γιάννης Φίλης και Γιώργης Μανουσάκης

(που εξέδωσαν και σημαντικά πεζογραφήματα), Αλέξης Ζερβάνος, Λεωνίδας Κακάρογλου, Ελένη Μαρινάκη,

Πηνελόπη Ντουντουλάκη, Μαρινέλλα Βλαχάκη, Ρούλα Καστρινάκη, Γρηγόρης Γεωργουδάκης και Αντώνης Λιοδάκης.

Με την παιδική λογοτεχνία ασχολούνται η Ευδοκία Σκορδαλά-Κακατσάκη, η Μαρία Καλογεράκη και ο Βασίλης Χαρωνίτης

(που έχει εμπνευστεί και από τους θρύλους της Κρήτης) και με το αφήγημα ο Δημήτρης Καρτάκης.

Μεταξύ δημοσιογραφίας και λογοτεχνίας κινήθηκε ο Νίκος Αγγελής και εξακολουθούν να κινούνται ο Μιχάλης Γρηγοράκης,

ο Βαγγέλης Κακατσάκης και ο Στ. Κλώρης (Σταύρος Καλαϊτζόγλου) και μεταξύ δημοσιογραφίας και λαογραφίας

ο Σταμάτης Αποστολάκης. Την ιστορία της Κρήτης μελετούν η Δήμητρα Σπίθα-Πιμπλή (που παράλληλα ασχολείται

και με τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική), η Ζωή Μητσοτάκη, ο Δημήτρης Νικολακάκης και η Ζαχαρένια Σημαντηράκη.

Στον τομέα των εικαστικών τεχνών ζουν και δημιουργούν εκτός Κρήτης οι Χανιώτες ζωγράφοι Νίκος Δαμιανάκης,

Βαλέριος Καλούτσης, Βασίλης Κελαϊδής, Μιχάλης Μανουσάκης, Δημήτρης Ανδρεαδάκης και Θόδωρος Ξενάκης.

Στα Χανιά έζησε ο ζωγράφος Βασίλης Ζαχαράκης και ο αγιογράφος Στυλιανός Καρτάκις και παραμένουν πάντοτε

οι ζωγράφοι Αντώνης Πετρουλάκης, Γιώργης Κουνάλης, Πέτρος Ξενάκης, Νίκος Γεωργόπουλος, Παγώνα Ξενάκη, Αντώνης Νταγαδάκης,

Θοδωρής Καλούμενος, Τασούλα Πετράκη και οι γλύπτες Γιάννης Μαρκαντωνάκης, Γιώργος Αυγέρος, Αντώνης Παυλάκης.

Γενικά στα Χανιά σημειώνεται μια αξιοπρόσεκτη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση.

Γιώργης Μανουσάκης (Πηγή: nax.gr)

 

 

======================================================================================================

Ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στο νομό Χανίων έχομε από τη νεολιθική εποχή (6000-3500/2900 π.Χ) κυρίως σε σπήλαια αλλά και στην

πόλη των Χανιών και στα Νεροκούρου.

Κατά τους Μινωικούς αιώνες (2800-1100 π.Χ.) ο σημαντικότερος οικισμός είναι εκείνος του λόφου του Καστελιού των Χανιών.

Κατοικίες βρέθηκαν και στη Ντέμπλα Βαρυπέτρου, στα Νέα Ρούματα, στα Κεραμειά, στα Περβόλια, στις Στέρνες

Ακρωτηρίου, στο Μόδι, στα Νεροκούρου, στα Νοπήγια, στη Φαλάσαρνα, στην Καληδονία και στο Ραβδούχα και στο Καστέλι Κισάμου,

στο Στύλο και στο Σαμωνά Αποκορώνου. Κατά τη Μεσομινωική περίοδο (2000-1550 π.Χ.) ο οικισμός των Χανιών αναπτύσσεται

σε κέντρο γεωργίας, εμπορίου και ναυτιλίας. Στην ακμή του όμως φτάνει κατά την Υστερομινωική περίοδο (1550-1100 π.Χ.), οπότε

έχομε πολεοδομικό σχέδιο με οικοδομικά τετράγωνα και πλούσιες και φροντισμένες κατοικίες, κάποτε διώροφες.

Το 1450 π.Χ πυρκαγιά, ίσως λόγω πολέμου, καταστρέφει τον οικισμό του Καστελιού, τμήματα του οποίου όμως συνεχίζουν να κατοικούνται

και αργότερα. Κατά την Υστερομινωική ΙΙΙ ή Μυκηναϊκή περίοδο (1400-1100 π.Χ) όλος ο νομός παρουσιάζει άνθηση και τα Χανιά εξελίσσονται

σε εμπορικό κέντρο με σχέσεις με την Πελοπόννησο, τη Βοιωτία, την Κύπρο, τη Φοινίκη και την Αίγυπτο. Η παρουσία των Μυκηναίων

εκδηλώνεται στην αρχιτεκτονική και στην κεραμική.

Κατά τον 12ο αιώνα οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται ίσως λόγω παρακμής, σε συνδυασμό με την εμφάνιση των «λαών της θάλασσας»

Με την έναρξη της εποχής του Σιδήρου (1η χιλιετία π.Χ) έρχονται οι Δωριείς που επικρατούν και συγχωνεύονται με τους παλαιούς κατοίκους.

Αρχίζει η γεωμετρική περίοδος και ιδρύονται οι πόλεις-κράτη. Κατά τον 5ον αιώνα οι πόλεις ισχυροποιούνται, στην ακμή τους όμως φτάνουν κατά

τους Ελληνιστικούς χρόνους (323-69 π.Χ.), παρά τους μεταξύ τους πολέμους. Σημαντικές πόλεις είναι η Κυδωνία, η Πολίχνη, το Πέργαμον

και η Κεραία στη επαρχία Κυδωνίας, η Πολυρρήνεια, το Ιναχώριον, η Φαλάσαρνα και η Κίσαμος στην ομώνυμη επαρχία, η Απτέρα, τα Αμφίμαλα

και η Υδραμία στον Αποκόρωνα, η Έλυρος, η Λισσός, η Συία, η Κάντανος και η Υρτακίνα στο Σέλινο, η Ανώπολις, η Αραδήν, το Ποικιλάσιον και η Τάρρα στα Σφακιά.

Το 69-67 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατακτούν την Κρήτη, η ακμή όμως των κρητικών, πόλεων συνεχίζεται και κατά την εποχή της Pax Romana.

Το 58 μ.Χ. ο μαθητής του Αποστόλου Παύλου Τίτος γίνεται ο πρώτος Επίσκοπος Κρήτης. Με το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα έχει εκχριστιανιστεί

όλο το νησί και υπάγεται στο Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος, που εξελίσσεται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

Το 823 ή 824 μ.Χ. οι Σαρακηνοί καταλαμβάνουν την Κρήτη, οπότε καταστρέφονται πολλές παράλιες πόλεις του νομού. Το 961 μ.Χ.

ο Νικηφόρος Φωκάς ελευθερώνει το νησί. Για να ενισχυθεί ο συρρικνωμένος πληθυσμός ο Φωκάς εγκαθιστά σε χωριά της Κρήτης στρατιώτες

του και εποίκους από την ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μ. Ασία. Κληρικοί και ιεραπόστολοι , όπως ο Ιωάννης ο Ξένος, χτίζουν ναούς και

ενισχύουν το χριστιανικό φρόνημα των κατοίκων. Το 1082 το Βυζάντιο, κατά την παράδοση, εγκαθιστά στο νησί τα 12 Αρχοντόπουλα που

αποτέλεσαν τη βάση της αριστοκρατίας, ιδίως στη δυτική Κρήτη.

Το 1204 με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους η Κρήτη περιέρχεται στους Βενετούς, που ως το 1211

ερίζουν με τους Γενουάτες για την κατοχή της. Η πλήρης όμως κυριαρχία τους στην περιοχή των Χανιών συντελείται μόλις το 1252,

οπότε μοιράζουν τα κτήματα σε αποίκους από τη Βενετία, ανοικοδομούν την πόλη και την ορίζουν ως έδρα του Ρέκτορα (διοικητή) του νομού.

Οι Βενετοί ενισχύουν το καθολικό στοιχείο, καταργούν τους ορθόδοξους επισκόπους και καταπιέζουν τον ντόπιο πληθυσμό, ο οποίος

με την υποστήριξη κυρίως των Παλαιολόγων της Κωνσταντινούπολης επαναστατεί συχνά: (1211, 1219, 1224, 1228-33, 1272-78, 1283-1289,

1332,1341, 1363-1364, 1365). Με την κατάλυση όμως του Βυζαντίου το 1453 εκλείπει το στήριγμα των επαναστατών.

Η επικράτηση των Τούρκων στο Αιγαίο και η απώλεια της Κύπρου το 1570, αλλάζουν τη συμπεριφορά των Βενετών προς τον ελληνικό

πληθυσμό της Κρήτης, για να τον έχουν με το μέρος τους σε μια μελλοντική σύγκρουση με τους Τούρκους. Γι’ αυτό και η μόνη μεγάλη

επανάσταση κατά τους αιώνες 15ο -17ο είναι του Καντανολέου το 1527. Η νέα κατάσταση συντελεί στην προσέγγιση Βενετών και ντόπιων,

στην ανάπτυξη της αστικής τάξης, στη βελτίωση της οικονομίας και στη δημιουργία της λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής άνθησης,

που είναι γνωστή ως Κρητική Αναγέννηση. Στο νομό Χανίων χτίζονται ή ανακαινίζονται ορθόδοξες μονές, δρουν διαπρεπείς κληρικοί και

λόγιοι και εμφανίζονται αξιόλογοι αγιογράφοι.

Το 1645 αποβιβάζονται οι Τούρκοι στη Γωνιά Κισάμου και μετά δίμηνη πολιορκία κυριεύουν τα Χανιά. Αρχίζει τότε η περίοδος

της Τουρκοκρατίας με εξισλαμισμό ενός μέρους του πληθυσμού, διαρπαγή των πεδινών γαιών και περιορισμό της ελευθερίας των «ραγιάδων».

Το 1770 ο Δασκαλογιάννης επαναστατεί τα Σφακιά με προτροπή της Ρωσίας. Η υπόλοιπη Κρήτη όμως δεν εξεγείρεται, η επανάσταση

καταστέλλεται, και καταστρέφονται τα χωριά της επαρχίας.

Το 1821 η Κρήτη μετέχει στη μεγάλη επανάσταση με σημαντικές νίκες και περιορισμό των Τούρκων στα φρούρια.

Ο Χουσεΐν μπέης όμως με αιγυπτιακό στρατό νικά σε μια σειρά μαχών τους Κρήτες και περιορίζει τη δράση τους σε κλεφτοπόλεμο (1823-1824).

Με την κατάληψη της Γραμπούσας το 1825 αρχίζει μια νέα επαναστατική περίοδος που αν και διαρκεί ως το 1830, η Κρήτη δεν συμπεριλαμβάνεται

στο ιδρυόμενο ελληνικό κράτος. Δίνεται στην Αίγυπτο ως αμοιβή για τη βοήθειά της προς την Τουρκία.

Κατά το διάστημα της αιγυπτιακής διοίκησης (1830-1841) επιβλήθηκε βαριά φορολογία στο λαό, ο οποίος δεινοπαθούσε από τις αυθαιρεσίες

των Αιγυπτίων. Με την επάνοδο της Κρήτης στην Τουρκία ξεσπά επανάσταση, η λεγόμενη «του Χαιρέτη» (1841), που καταστέλλεται με ισχυρές δυνάμεις.

Το 1850 μεταφέρεται η έδρα του Τούρκου διοικητή από το Ηράκλειο στα Χανιά.

Τον Απρίλιο του 1858 πέντε χιλιάδες ένοπλοι Κρήτες συγκεντρώνονται στα Μπουτσουνάρια και ζητούν κατάργηση των καταπιεστικών

μέτρων (κίνημα του Μαυρογένη). Η Πύλη αναγκάζεται να ικανοποιήσει τα περισσότερα αιτήματά τους.

Το 1866 αρχίζει η δεύτερη μεγάλη επανάσταση που διαρκεί ως το 1869, με κορυφαίο γεγονός την ανατίναξη της μονής Αρκαδίου.

Η επανάσταση αυτή ανάγκασε τους Τούρκους να προβούν σε διοικητικές μεταρρυθμίσεις (Οργανικός Νόμος). Το 1878 νέα εξέγερση

έχει ως αποτέλεσμα τη Σύμβαση της Χαλέπας, που παραχωρεί σημαντικά προνόμια στους Κρήτες και διορίζει Χριστιανό διοικητή του νησιού.

Το 1889, η Τουρκία λόγω κομματικών διαιρέσεων του χριστιανικού πληθυσμού, και της μονομερούς κήρυξης της Ένωσης από μερίδα επαναστατών,

καταργεί πολλά από τα προνόμια. Ακολουθεί μια πενταετία τρομοκρατίας και καταπιέσεων που οδηγεί το 1895 τους Κρήτες πάλι σε επανάσταση

υπό την ηγεσία της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής και με στόχο την αυτονομία του νησιού. Οι ήττες των Τούρκων στο Βάμο προκαλούν εκ μέρους τους

σφαγές στα Χανιά (11 Μαΐου 1896) και σε άλλες περιοχές του νομού που σταμάτησαν με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων.

Με την νέα σφαγή και την πυρπόληση της χριστιανικής συνοικίας στα Χανιά στις 23 και 24 Ιανουαρίου του 1897, η επανάσταση των Κρητών

αναζωπυρώνεται με σκοπό πια την ένωση με την Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση στέλνει στην Κρήτη εκστρατευτικό σώμα 1500 ανδρών

που μετά τις πρώτες επιτυχίες του οι Δυνάμεις του απαγορεύουν να πλησιάσει στα Χανιά. Η άρνηση των Επαναστατών στο Ακρωτήρι να

συμμορφωθούν προς τις υποδείξεις των Ευρωπαίων ναυάρχων προκαλεί τον βομβαρδισμό τους από τα πολεμικά των Δυνάμεων (9 Φεβρουαρίου 1899).

Η ήττα της Ελλάδας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και η άρνηση των Ευρωπαίων να δεχτούν την ένωση αναγκάζει τον Ελευθέριο Βενιζέλο

και τους άλλους ηγέτες της επανάστασης να δεχτούν τη λύση της αυτονομίας.

Τον Δεκέμβριο του 1898 έρχεται στα Χανιά ο πρίγκιπας Γεώργιος της Ελλάδας ως εντολοδόχος των Μεγάλων Δυνάμεων και κυβερνήτης

της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Η αντίθεσή του με τον Βενιζέλο στον τρόπο διοίκησης της Κρήτης και στο θέμα της ένωσης προκαλεί την

επανάσταση του Θερίσου (1905) είχε ως αποτέλεσμα την αποχώρηση του πρίγκιπα και την αντικατάστασή του από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη.

Η εκλογή του Βενιζέλου ως πρωθυπουργού της Ελλάδας το 1910 και οι νικηφόροι Βαλκανικοί Πόλεμοι το 1912-13 ανοίγουν το δρόμο στην

ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, που επισημοποιείται με την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο Φιρκά των Χανιών την 1η Δεκεμβρίου του 1913.

Από τότε η Κρήτη, ως τμήμα του ελληνικού κράτους, συμμετέχει στις περιπέτειες του Ελληνισμού. Στις 20 Μαΐου του 1941 δέχεται την εισβολή

των Γερμανών αλεξιπτωτιστών. Μετά από ηρωική άμυνα 10 ημερών, όπου, εκτός από τα Βρετανικά και Ελληνικά στρατεύματα έλαβαν μέρος και

Κρήτες πολίτες με πρωτόγονα όπλα, το νησί υποτάχθηκε και δοκίμασε μια σκληρή κατοχή με εκτελέσεις, ομηρίες και καταστροφές χωριών.

Παρ’ όλα αυτά ανταρτικά σώματα πολέμησαν τον κατακτητή ως τον Ιούλιο του 1945, οπότε έφυγαν και οι τελευταίοι Γερμανοί από την περιοχή των Χανιών.

Γιώργης Μανουσάκης (Πηγή: nax.gr)