ΔΕΚΑ ΜΕΡΕΣ ΣΤΗΝ (ΠΑΛΑΙ ΠΟΤΕ) ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ

(Αποσπάσματα από ένα Οδοιπορικό του 1982)

Γράφει ο Στ.Γ. Κλώρης

[Τα όσα τραγικά και πρωτοφανή συμβαίνουν σήμερα στην Ουκρανία με τον απίστευτης σε αγριότητα καταστροφικό πόλεμο της Ρωσίας (του Πούτιν) εναντίον της γείτονός της χώρας, ξαναφέρνουν στη μνήμη μια άλλη περίοδο, πριν 40 χρόνια. Τότε που και οι δυο χώρες συνυπήρχαν “αρμονικά”, μαζί με άλλες 13, ως ΕΣΣΔ. Τότε που οι μη Ρώσοι “σοβιετάνθρωποι” ήταν “αθύρματα” ενός βαθιά διεφθαρμένου “κόκκινου” ολοκληρωτικού καθεστώτος: της “Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών”(...)

Πρώτος χρόνος μετά την “αλλαγή” του Ανδρέα και βρεθήκαμε αρκετοί εκπαιδευτικοί από τα Χανιά, με την ΕΛΜΕ (φωτό, 1) στη Ρωσία και Ουκρανία (Λένιγκραντ-Κίεβο-Μόσχα), στα πλαίσια ενός τουριστικού/εκπαιδευτικού ταξιδιού. Έμελλε να δούμε από κοντά το δραματικό και κρυφό πρόσωπο ενός καθεστώτος που προσπαθούσε επιμελώς να καλυφτεί πίσω από “χαρούμενες βιτρίνες” τυποποιημένων προσώπων, άψογων εκδηλώσεων, καθαρών σχολείων, μουσείων, πόλεων. Αν και μέναμε σε μεγάλα κρατικά ξενοδοχεία ειδικά μισθωμένα για ξένους, διαπιστώναμε τη μεγάλη λαϊκή δυσαρέσκεια που υπήρχε. Η οικονομική ασφυξία με το ρούβλι να κυκλοφορεί μόνο μέσα στη Σοβιετία, αλλά και η επίμονη αναζήτηση και αγορά δολαρίων από κατοίκους των πόλεων, διάβρωναν σιγά σιγά το κομμουνιστικό καθεστώς που δεν θα αργούσε να καταρρεύσει (1989)(...)

Τα επιλεγμένα αποσπάσματα από το “Οδοιπορικό” που ακολουθούν πρωτοδημοσιεύτηκαν στο πρωτοποριακό, για την εποχή, συνδικαλιστικό όργανο “Η Κιμωλία” (1982)-μια ενημερωτική ανεξάρτητη εφημερίδα των καθηγητών ΜΕ στα Χανιά (ΕΛΜΕ). Απ' αυτά μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα για τα όσα διαδραματίζονται σήμερα ανάμεσα στις δυο χώρες. Δεν φταίνε οι λαοί (Ρώσοι και Ουκρανοί) για τον πόλεμο: μοιράζονται πολλά κοινά σε φυλετικό (σλάβοι), εθνικό, θρησκευτικό (ορθόδοξοι), γλωσσικό και πολιτιστικό επίπεδο. Όμως, σήμερα η Ουκρανία, μετά το 2014, σπαράσσεται από “έγχρωμες” εσωτερικές αυτονομιστικές επαναστάσεις κι από ένα υπαρξιακό φλέρτ με τη Δύση· η δε Ρωσία, ως αυταρχικό καθεστώς, είναι δέσμια της βούλησης ενός και μόνου ανδρός (του Πούτιν), συνεπικουρούμενου από μια “αυλή” διεφθαρμένων Ρώσων πλουτοκρατών. Ένα σύστημα υπερπλουσίων ολιγαρχών που “γεννήθηκε” μετά το 1991 και που δεν επιτρέπει στη χώρα να μετεξελιχθεί σε πραγματική δημοκρατία! Ο ρωσικός λαός παραμένει απών από τα τεκταινόμενα, πειθαναγκασμένος από μια καθεστωτική παραπληροφόρηση κι ένα “χαφιεδισμό”, όπως ακριβώς συνέβαινε και το 1982...]

—————————————————–

(Το Ημερολόγιο κρατήθηκε από 11 έως 20 Αυγούστου 1982):

—————————————————————————————-

• ΤΕΤΑΡΤΗ 11 Αυγούστου 1882: Χανιά–Λένινγκραντ

”(…) Στις 9.15 (8.15 ώρα Ρωσίας) βρισκόμαστε κιόλας στην Οδησσό (Одесса) κι από ψηλά αντικρίζαμε ένα θαύμα ομορφιάς με εκείνη τη κομματιασμένη γη σε τεράστιες -τέλεια γεωμετρικά σχεδιασμένες- καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Με δενδροφυτείες για σύνορα και πλήθος ομοιόμορφα σπιτάκια, πνιγμένα στα δέντρα και το πράσινο. Είναι τα πρώτα κολχόζ και σοβχόζ ⁽¹⁾ που βλέπουμε, έστω από ψηλά. Γιατί στο κράτος ανήκει η γη και δίνεται στα κολχόζ για διαρκή εκμετάλλευση. Θα μάθουμε αργότερα, πως στα σοβχόζ οι εργαζόμενοι αμείβονται ανάλογα με την απόδοσή τους, ποσοτική και ποιοτική, ενώ στα κολχόζ οι εργαζόμενοι είναι συνιδιοκτήτες της περιουσίας τους κι απολαμβάνουν την παραγωγή ως συνέταιροι… (…) Ταξιδεύοντας με τη ρώσικη αεροπορική εταιρία Aeroflot, δεξιά μάς κυνηγά το μαβί πέπλο της νύχτας κι αριστερά ορθώνεται ένας ήλιος με μια δύση που λούζεται στο μενεξεδί, το ροζ ή το κόκκινο… Να ‘χεις την αίσθηση περίπου πως είσαι βουτηχτής σ’ έναν ωκεανό του διαστήματος: από κάτω, βλέπουμε την πήχτρα του βυθού κι από πάνω τον ήλιο, θαμπό, να σβήνει σιγά σιγά.(…) Στο τελωνείο της Οδησσού οι άνθρωποι δεν κοιμούνται κι ο έλεγχος των διαβατηρίων είναι εξονυχιστικός κι εκνευριστικός για τη σχολαστικότητα του. Μάτια ψυχρά σε καρφώνουν ανελέητα· σε ξεγυμνώνουν από κάθε ίχνος σιγουριάς και σε προειδοποιούν ότι μπαίνεις σε μια χώρα πολύ διαφορετική απ’ αυτές που ξέρεις. Πάνω σου και λοξά τοποθετημένος υπάρχει ένας καθρέπτης όπου συχνά πέφτει η ματιά του ανθρώπου της ασφάλειας, που σε ξανακοιτάζει με το παγωμένο ψαρίσιο βλέμμα του. Ο συνάδελφος καθηγητής, Βλαδίμηρος Θ., λόγω του ότι είναι ξανθός και γνωρίζει ρώσικα, θυμίζει Ρώσο· απομονώνεται “στα ιδιαίτερα” για περισσότερο έλεγχο! Μετά από αρκετή ώρα, επίδειξη εγγράφων, διευκρινήσεις του προέδρου της ΕΛΜΕ κ. Τσουρουπάκη Δ.-με τη βοήθεια της ξεναγού μας- ο Βλαδίμηρος επανέρχεται στην ομάδα! Κατά τις 1.30 τα μεσάνυχτα κατορθώνουμε να ξεμπλέξουμε με το τελωνείο και κατευθυνόμαστε στο προκαθορισμένο ξενοδοχείο «ΙΝΤΟΥΡΙΣΤ» (…)”

• ΠΕΜΠΤΗ 12 Αυγούστου 1982: Λένινγκραντ

“… Γλυκά που ξημερώνει στην πόλη ετούτη του «Αρχάγγελου, Μογγόλου, λοξομάτη» ⁽²⁾ που τη θωριά του έμελλε να βλέπουμε σε κάθε βήμα μας! Δίνουμε τα κλειδιά στον υπεύθυνο του ορόφου και παίρνουμε κάρτες (που θα είναι στη θέση των διαβατηρίων!), με τη διεύθυνση του ξενοδοχείου και τον αριθμό του δωματίου μας. Η δεσποινίς -μάλλον αρμόδια της διαφώτισης- τοποθετεί, στα σαλονάκια των χολ, το ανάλογο υλικό για τους ξένους στα αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά κλπ.: βιβλιαράκια με ποικίλα θέματα, καλοτυπωμένα (χαρτί ιλουστρασιόν) και ευχάριστη εμφάνιση. Μια ματιά, λέει πως όλα είναι εκδόσεις του μονοπωλιακού πρακτορείου Τύπου «Νοβόστι»... Στο φυλλάδιο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ διαβάζουμε (στα γαλλικά): «Το Λένινγκραντ (3), λίκνο του Μεγάλου Οκτώβρη, δίκαια, θεωρείται σαν μια απ’ τις πιο όμορφες πόλεις του κόσμου. Ιδρύθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα μ.Χ. απ’ τον τσάρο Μεγάλο Πέτρο. Για δεκαετίες κτιζόταν σύμφωνα μ’ ένα και μοναδικό σχέδιο. Αρχιτέκτονες ονομαστοί απ’ όλη τη Ρωσία συνέβαλαν στη δημιουργία των πολεοδομικών αριστουργημάτων που θαυμάζουμε. Το μεγαλόπρεπο σύνολο του νησιού Βασιλιέβσκι είναι ένα από τα καλύτερα συμπλέγματα κτισμάτων που δίνουν στο Λένινγκραντ μια όψη πρωτότυπη». (…) Η πόλη είναι κτισμένη στο δέλτα του ποταμού Νέβα, στις εκβολές του στη Βαλτική θάλασσα. Εκεί κάποτε -στα 1700 μ.Χ.- υπήρχαν έλη και βάλτοι και σήμερα νησίδες πανέμορφες με κτήρια κτισμένα με τεράστιους γρανιτένιους ογκόλιθους. Η κυκλική μορφή της πόλης, οι γέφυρες που τη νύχτα «ανυψώνονται» για να περάσουν τα καράβια, η μεταμόρφωση ενός τοπίου άγριου κι απρόσιτου για τους ανθρώπους του Μ. Πέτρου, δείχνουν το πάθος αυτού του ανθρώπου για διέξοδο στη θάλασσα. Με όποιο τίμημα, και το τίμημα ήταν βαρύ”.

“(…) Το ευρωπαϊκό πνεύμα του 18ου και 19ου αιώνα σε κακέκτυπες απομιμήσεις κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική των τετράγωνων οικοδομημάτων της πόλης, στα ανάγλυφα των παραστάσεων και στα αγάλματα. Κάπου κοντά στο φρούριο Πέτρου και Παύλου και σε περίοπτη θέση, βρίσκεται το άγαλμα του Μ. Πέτρου (φωτό, 2)!

Έφιππος ατενίζει την πόλη και τη μακρινή θάλασσα. Τα μπροστινά πόδια του αλόγου είναι μετέωρα, σαν να ετοιμάζεται να πηδήσει εμπόδιο. Όλος αυτός ο μπρούτζινος όγκος στηρίζεται στις οπλές των πίσω ποδιών στα οποία συνθλίβεται η κεφαλή ενός μεγάλου ερπετού. Σε απορία μας πώς ένα καθεστώς που γκρέμισε και διέγραψε τον Τσαρισμό απ’ την Ιστορία και τη ζωή του διατήρησε αυτό το άγαλμα, η απάντηση ήταν: Διατηρήθηκε αυτό ειδικά, γιατί παρουσιάζει τεχνικό ενδιαφέρον στο πώς διατηρείται η ισορροπία αλόγου και αναβάτη! Όσο για το ερπετό, αναπαριστάνει την «αντίδραση» στις μεταρρυθμίσεις του Μ. Πέτρου (εκκλησία, πρόκριτοι, στρατός) την οποία τελικά και συνέτριψε. (…) “Οι δρόμοι πλένονται κάθε βράδυ, χωρίς ίχνος σκουπιδιών και ρύπανσης (αφίσες ή συνθήματα!) Το λυκόφως υπάρχει για πολλές ώρες, έτσι το σούρουπο διαρκεί ώσπου να δύσει ο ήλιος. Μας λένε πως αν επισκεπτόμασταν το Λένινγκραντ ένα μήνα νωρίτερα θα προλαβαίναμε το θέαμα των «Λευκών Νυχτών»: Η νύχτα τότε είναι ένα συνεχές γλυκό και φωτεινό σούρουπο που ξεσηκώνει τους κανταδόρους και τους «ξενύχτηδες» στις αποβάθρες του Νέβα. Τότε γιορτάζεται κι η γιορτή του καραβιού: Ρίχνουν ένα κόκκινο καράβι στα νερά του ποταμού. Εκεί στην πλώρη του εναποθέτουν κάθε όμορφο όνειρό τους και το στέλνουν μακριά να το πάρει η μεγάλη θάλασσα -η Βαλτική- που αγκαλιάζει τα όνειρα όλων των ανθρώπων της περιοχής(…) “Επισκεπτόμαστε τον απέριττο χώρο για τα θύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια μαρμάρινη λάρνακα, ακοίμητος φρουρός είναι η άσβηστη φλόγα. Κατεβαίνουμε μερικά σκαλιά. Αριστερά και δεξιά υπάρχουν τα κενοτάφια 650.000 νεκρών! Υπάρχει Μουσείο με φωτογραφικό και άλλο υλικό που καταγράφει τις φοβερές εκείνες 900 μέρες της λεγόμενης «μπλοκάδας» (πολιορκίας) του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς (1941-1943). Τώρα, το τεράστιο νεκροταφείο διδάσκει στον επισκέπτη πώς τιμά ο Ρώσος τα θύματα ενός οδυνηρού πολέμου, γι’ αυτόν και την ανθρωπότητα. (Καημένη Κρήτη! Για σένα ο πόλεμος σταμάτησε στο Γερμανικό Νεκροταφείο του Μάλεμε!) Το σύνολο των νεκρών στη Σοβιετική Ένωση στον πόλεμο με τους Ναζί, ανέρχεται στα 18 εκατομμύρια! (…) “Μας ακολουθούν στην επιστροφή δυο νεαροί. Σταματούμε. Ενδιαφέρονται για «business». Ξαφνιαζόμαστε! Πριν λίγο στο εστιατόριο, οι λέξεις «Change» (=συνάλλαγμα) και «dollars» ήχησαν άσχημα. Και τώρα, νάτες πάλι οι ελπίδες των νεαρών Ρώσων, κρυμμένες κάτω από ένα «jean» αμερικάνικο (LEVI’S, παρακαλώ!). Tο πληρώνουν όσο όσο σε ρούβλια. Τι να σημαίνουν άραγε, αυτές οι περίεργες κινήσεις σε μια σκακιέρα που ένας είναι ο παίχτης; Πώς μια κοινωνία που χορταίνει ψωμί, δεν έχει άγχος για το αύριο, δεν αντιμετωπίζει στεγαστικό πρόβλημα κλπ., ανέχεται (ή, μήπως υποθάλπει;) συναλλαγές στη “μαύρη” και δέχεται το δολάριο στο τριπλάσιο σχεδόν της τιμής του ρουβλιού; ⁽⁴⁾ Ερωτηματικά που πιθανόν αργότερα να βρούμε την απάντηση. Για την ώρα τελειώνει η «business» με τους νεαρούς, πριν περάσουμε τη γέφυρα για απέναντι και μείνουμε ελεύθεροι στον περίπατό μας”.

• ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 13 Αυγούστου 1982: Λένινγκραντ

“Μετά το πλούσιο πρόγευμα με την κλασική «μηλάδα» για ορεκτικό και το μεταλλικό νερό, επισκεπτόμασστε το φρούριο του Πέτρου και Παύλου με τις Ρωσίδες ξεναγούς και τις Ελληνίδες μεταφράστριες (..) Το φρούριο βρίσκεται σε μια νησίδα στο δέλτα του Νέβα· όποιος την κατέχει εξουσίαζε το πέρασμα για τη Βαλτική. Κι όπως ο Άγιος Πέτρος έχει τα κλειδιά του Παραδείσου, έτσι κι ο Μέγας Πέτρος έδωσε τα κλειδιά της Βαλτικής στους Ρώσους! Σε τούτο το ονομαστό φρούριο φυλακίστηκαν πρώτα ο γιος του Μ. Πέτρου, αργότερα ο Ντοστογιέφσκι, έπειτα ο αδελφός του Λένιν και φυσικά πολύς ανώνυμος κόσμος (…)

“Επιστρέφουμε στην πόλη για να επισκεφθούμε τον ογκωδέστατο ναό του Αγίου Ισαάκ (φωτό, 3) μ’ ένα τεράστιο θόλο στο κέντρο, κολώνες από κόκκινο μάρμαρο και κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Στα αετώματα ανάγλυφες παραστάσεις από τη Βίβλο και στα ακρωτήρια της στέγης τεράστιοι άγγελοι, φύλακες της πόλης, γονατισμένοι. Η εκκλησία πρέπει νάναι μία απ’ τις μεγαλύτερες του κόσμου. Ο ξεναγός μάς λέει πως χωρεί 14.000 κόσμο! Πλήθος επιχρυσωμένων βυζαντινών εικόνων την διακοσμούν, ενώ στο δάπεδό της υπάρχουν πολλές σαρκοφάγοι Τσάρων και πριγκίπων. Οι τσαρικές σαρκοφάγοι είναι από κόκκινο μάρμαρο, ενώ οι πριγκιπικές από άσπρο. Αναλογίζεται κανείς το χρήμα, τον ιδρώτα, το αίμα, αλλά και τα θύματα που χρειάστηκαν για να κτισθεί αυτός ο ναός. Υπόψη ότι κάθε κίονας του περιστυλίου του ναού ζυγίζει 100 τόνους! Συγκρίνοντας λοιπόν το καταπιεστικό καθεστώς των Τσάρων, τον πλούτο και τη χλιδή, τη σπατάλη και τον όγκο αυτών των οικοδομημάτων με τη μιζέρια και τη φτώχεια του ρωσικού λαού, δικαιολογείς απόλυτα τα μετέπειτα γεγονότα που άλλαξαν τη ροή της ιστορίας του τόπου αυτού (1917)(…) “Το απόγευμα κάνουμε επίσκεψη στο «Ερμιτάζ» ⁽⁵⁾ ένα απ’ τα πλουσιότερα και μεγαλοπρεπέστερα μουσεία του κόσμου (φωτό, 4), ειδικά σε πίνακες ζωγραφικής.

Αίθουσες αφιερωμένες σε ζωγράφους, σε χώρες και σχολές, ξεκινώντας απ’ τον Leonardo DA VINCI και φθάνοντας στον Ηenri MATISSE και τους σύγχρονους της ρωσικής πρωτοποριακής ζωγραφικής. Η σπουδαιότητα του Μουσείου φαίνεται από τον αριθμό επισκεπτών: 20.000 κάθε μέρα (1982)! Σημειωτέον ότι οι επισκέψεις σε μουσεία, ανάκτορα και εκκλησίες γίνονται κατά θαυμαστή οργάνωση, ώστε να μη παρουσιάζεται ποτέ συνωστισμός! (…) “Το βράδυ μετά το δείπνο, κατά τις επτά η ώρα επισκεφτήκαμε το «Παλάτι της Νεολαίας», στο Ξενοδοχείο «Sputnik». Μια ματιά στο χώρο, μας αφήνει άναυδους! Ένα τεράστιο χολ με διαδρόμους, φυτά κλειστών χώρων, ηλεκτρονικά παιχνίδια και Discotheque (!) με μουσική και χορούς δυτικότροπους! Τα θεάματα καθώς και όσοι μπαίνουν, ελέγχονται. Υπάρχει εισιτήριο! Μπαίνουμε στην αμφιθεατρική αίθουσα εκδηλώσεων, όπου δεν υπάρχει κενή καρέκλα. Όλοι είμαστε ξένοι! Φολκλορικά μπαλέτα για δυο ώρες, μάς χόρεψαν και μας τραγούδησαν την απέραντη Σιβηρία με τους γοργούς ρυθμικούς χορούς της και το νοσταλγικά ρομαντικά τραγούδια. Μια πανδαισία μουσικής, χορού και φωτεινών χρωμάτων. Δεν έλειψε και το χιούμορ. Η τελειότητα στην κίνηση, στην εκτέλεση και την παρουσίαση καταχειροκροτήθηκαν. Ναι, «Ο Σλάβος έχει το χορό, μέσα του…» και κανείς ποτέ δεν στάθηκε καλύτερός του σ’ αυτό, σ’ ολόκληρο τον κόσμο… Η νύχτα κλείνει τα βλέφαρά μας με μνήμες από Γκόγκολ, Τσαϊκόφσκι, Κουτούζοφ, Ντοστογιέφσκι και κυρίως Πούσκιν, τον θεμελιωτή της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας”

—————————————————————————–

Απολαύστε μια αξιοθαύμαστη περιήγηση στο Ερμιτάζ  (του Μ. Πέτρου και της Μ. Αικατερίνης). Διαρκεί 5 ώρες!

https://www.youtube.com/watch?v=49YeFsx1rIw&t=192s (Ερμιτάζ)

———————————————————————————————–

• ΣΑΒΒΑΤΟ, 14 Αυγούστου 1982: Κίεβο (Ουκρανία)

“… Το Κίεβο ⁽⁶⁾ κτισμένο στο Δνείπερο ποταμό, αποτελεί ως πόλη μια απέραντη έκταση πρασίνου, φωτός και ζωής. Μοιάζει να είναι ένα απ’ τα μεγαλύτερα σοβιετικά βιομηχανικά κέντρα στις μηχανικές κατασκευές. Φέτος η πόλη (1982) γιορτάζει τα 1500 χρόνια από την ίδρυσή της, οπότε έχει την τιμητική της με την ομορφιά και την άνεση που δείχνει στους ξένους. Επίσημα ομιλούνται εδώ η ρωσική και η ουκρανική γλώσσα. Η ιστορία του Κιέβου είναι παράλληλη με της Ρωσίας με επιδρομείς και πολέμους, από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο κόσμος αποδεικνύεται πιο εκδηλωτικός, τα καταστήματα είναι πιο όμορφα, αν και με την ίδια πραμάτεια και οι “business” πιο ανεβασμένες ποσοτικά! Οι δρόμοι κι εδώ φαρδιοί, πράσινο παντού, δρυμοί που προστατεύονται, χώροι σεβαστοί απ’ τον πολίτη, κτήρια ογκωδέστατα στην κατασκευή τους, γυναίκες καλοντυμένες κι η νεολαία πιο δυτικού τύπου! Καταλύουμε στο ξενοδοχείο «Bratislava». Τρώμε μεσημβρινό, όπου δοκιμάζουμε την ουκρανική κουζίνα που είναι εξίσου νόστιμη με εκείνη του Λένινγκραντ και… δυναμωτική, αν κρίνουμε από τις μυθικές ιστορίες του Τάρας Μπούλμπα ^(7). Ο Δνείπερος, το τρίτο μεγαλύτερο ποτάμι στον κόσμο δίνει ζωή και κίνηση στην πόλη. Το απόγευμα γίνεται μια πρόχειρη ξενάγηση για να δούμε τα αξιοθέατά της. Όλα σου προκαλούν δέος. Όμορφα παρτέρια με λουλούδια ξεκουράζουν το βλέμμα…, αρχιτεκτονικά κτήρια κοσμούν την πόλη, μεγάλο στάδιο για τη νεολαία, κ.ά. Στις 9 μ.μ. τα πάντα κλείνουν (…)

“Θέλουμε να στείλουμε ένα τηλεγράφημα στην Ελλάδα, στα Χανιά. Έτσι, μετά το βραδινό φαγητό και με παρέα τον Κώστα -έναν πολιτικό πρόσφυγα που ζει στο Κίεβο πολλά χρόνια και τον έχουμε στην παρέα μας- κάνουμε ανίχνευση για να βρούμε ποιο παράρτημα του κεντρικού Τελωνείου/Τηλεγραφείου είναι ανοιχτό. Περιπλανιόμαστε με τα πόδια ώσπου να βρούμε το εφημερεύον κτήριο -καθαρά μοντέλο γραφειοκρατίας- όπου μια υπάλληλος, αρκετά ηλικιωμένη και ευγενική, προσπαθεί να μας εξυπηρετήσει με τη βοήθεια φυσικά του Κώστα. Ένα πρόχειρο τραπεζάκι στο χολ (που θυμίζει παλιό γραφείο ασφάλειας), με μελανοδοχείο, κονδυλοφόρο και πένα, μας περιμένει. Είναι λίγο απογοητευτικά όλα αυτά… Ο Κώστας χαμογελά· τα ζει κάθε μέρα. Βρίσκεται από εννέα χρονών στις Ανατολικές χώρες. Το καθεστώς τον σπούδασε και τώρα εργάζεται σ’ ένα εργοστάσιο ως πολιτικός μηχανικός σε τόρνους. Έχει γυναίκα Ουκρανή και παιδιά. Όμως ονειρεύεται να γυρίσει στην Ελλάδα, εκεί κάπου στη Μακεδονία απ’ όπου κατάγεται. Μιλά τα ελληνικά περίφημα, αλλά αγνοεί τη σημασία λέξεων του δυτικού τρόπου ζωής, όπως «άγχος», «πληθωρισμός», «συμβολαιογράφος», “ιδιοκτησία”, «ανεργία»: λέξεις δίχως αντίκρισμα στη Σοβιετική Ένωση…”

• ΚΥΡΙΑΚΗ 14 Αυγούστου 1982: Κίεβο (Ουκρανία)

“… Ήμασταν τυχεροί γιατί σήμερα -Δεκαπενταύγουστος- λειτουργούσε μια εκκλησία και πήγαμε να ανάψουμε ένα κερί. Κατάμεστη από κόσμο και όχι μόνο από ηλικιωμένους. Με τη θεία λειτουργία στο βυζαντινό, το ορθόδοξο μέλος, είχαμε την εντύπωση πως βρισκόμασταν στην Ελλάδα! Μόνο οι λέξεις ακούγονται στα ρώσικα. Όλα τα άλλα θύμιζαν Ορθοδοξία, με αρκετή νεολαία ν’ ακούει με κατάνυξη! Βέβαια οι εικονίτσες που πωλούνται έξω από την εκκλησία είναι αλμυρούτσικες στην τιμή: επτά ρούβλια η μία! Ίσως να απαγορεύονται, ίσως να προορίζονται μόνο για ξένους (…)

“Στην Αγία Λαύρα, με τους επιχρυσωμένους πολλούς τρούλους της (φωτό, 5) επισκεφθήκαμε τις κατακόμβες: μια εμπειρία όχι και τόσο ευχάριστη, επειδή τα σώματα των αγίων που είναι θαμμένα (μέσα σε κέδρινους κορμούς δέντρων), παρ’ όλη τη μουμιοποίηση τους, σου δίνουν την αίσθηση της αποσύνθεσης με τη βαριά μυρωδιά και τον λίγο αέρα που υπάρχει στους στενούς διαδρόμους. Από την ίδρυσή της (1051 μ.Χ.) η μονή είναι, μαζί με την Αγία Σοφία (φωτό, 6)-τον καθεδρικός ναό του Κιέβου- τα κέντρα της Ορθοδοξίας στην Ανατολική Ευρώπη…

“Το απόγευμα επισκεφθήκαμε κάτι πιο ευχάριστο: το μουσείο ουκρανικής τέχνης με αριστουργηματικά ξυλόγλυπτα και υφαντά, πορσελάνες και ζωγραφικούς πίνακες. (…)

“Ο φίλος μας ο Κώστας, μας προτείνει να πάμε στο σπίτι του! Στην αρχή διστακτικοί -να μας καίνε όμως και πολλές απορίες- αποφασίζουμε να πάμε. Νοικιάζουμε δυο ταξί και φθάνουμε στην περιοχή όπου είναι το εργοστάσιο που δουλεύει. Να, το σχολείο των παιδιών του και πιο κάτω η κατοικία τους: μια πολυκατοικία που χτίστηκε πριν δέκα χρόνια με σκοπό να δώσει στέγη στους εργαζόμενους στο εργοστάσιο. Σιδερένια μαύρη πόρτα στην είσοδο, δικτυωτό ασανσέρ, στενή σκάλα, μαύρες μεταλλικές πόρτες στα διαμερίσματα… Μπαίνουμε στο διαμέρισμά του και φυσικά αυτό που μας εντυπωσιάζει είναι η στενότητα χώρου. Δυο μικρά δωμάτια (υπνοδωμάτια), μια κουζινίτσα, ένα χολάκι κι ένας καμπινές, για μια τετραμελή οικογένεια! Ο Κώστας μας εξηγεί πως το κάθε άτομο δικαιούται εννέα τετραγωνικά μέτρα, πως το ενοίκιο κυμαίνεται από 12-15 ρούβλια ⁽⁸⁾ το μήνα και πως σ’ αυτό περιλαμβάνονται φως, νερό και θέρμανση! Ένα μπαλκονάκι με λαμαρίνες για επένδυση μας φοβίζει για τη σταθερότητά του. Στο δωμάτιο που καθόμαστε υπάρχει ένας καναπές που γίνεται διπλό κρεβάτι, ένα τραπεζάκι, ένας μικρός μπουφές, μια τηλεόραση, αρκετές καρέκλες και χώρος για τηλέφωνο. Η μια πόρτα οδηγεί στο δωμάτιο των παιδιών με περισσότερα πράγματα μέσα, ενώ η άλλη έχει διέξοδο στην κουζίνα. Μας οδηγεί στην τουαλέτα, όπου ακριβώς πίσω από την πόρτα έχει κρεμάσει ένα παλιό χάρτη της Ελλάδας! Κάτι σαν κρυφό προσκήνυμα. Μας εντυπωσιάζει αφάνταστα η αγάπη του για την πατρίδα. Να γυρίσει, θέλει, όσο ακριβό κι αν είναι το τίμημα μιας τέτοιας επιστροφής. Μας βλέπει λίγο απογοητευμένους. Λέει: «Και πού να δείτε τα χειρότερα!» (…) “Οι μισθοί στη Σοβιετική Ένωση (1982) κυμαίνονται από 70-90 ρούβλια μέχρι 350-400 το μήνα. Οι επιστήμονες (γιατροί, καθηγητές, δικηγόροι κλπ.) παίρνουν 150- 200 ρούβλια το μήνα! Αυτοί που πληρώνονται καλά είναι οι εργάτες (χειρωνακτική δουλειά) σε εργοστάσια, μηχανές ή κτήματα. Στην εποχή της συγκομιδής, τα εργοστάσια και τα σχολεία, στην ανάγκη και οι δημόσιες υπηρεσίες, κλείνουν για δυο μέρες κάθε βδομάδα κι όλος ο κόσμος δουλεύει στα κολχόζ για να μη χαθεί η σοδειά. Είναι αξιοθαύμαστη η πειθαρχία αυτού του λαού που ζει μια άλλη επανάσταση, μετά το 1970. Το στεγαστικό πρόβλημα είναι οξύτατο, όπως παντού. Κάθε εργαζόμενος, αφού κλείσει πενταετία στη δουλειά του, έχει δικαίωμα να υποβάλει αίτηση να του χορηγηθεί σπίτι ή αυτοκίνητο (ανάλογα με το τι έχει ανάγκη), και περιμένει τη σειρά του. Μέχρι τότε μένει με τους γονείς του ή τα πεθερικά του. Το στεγαστικό, μας λέει ο Κώστας, είναι μια απ’ τις βασικές αιτίες των διαζυγίων στη Σοβιετική Ένωση: 50% των γάμων αποτυγχάνουν! Στον κοινωνικό τομέα η γυναίκα έχει κατακτήσει περισσότερα δικαιώματα απ’ τη γυναίκα στην Ελλάδα: Από τη στιγμή που θα γεννήσει, δικαιούται ενός χρόνου άδεια με αποδοχές, που μπορεί να παραταθεί -αν θέλει- για άλλους έξι μήνες, με μισές αποδοχές. Τα παιδιά μπαίνουν σε παιδικούς σταθμούς και νηπιαγωγεία, μέχρι τα 6-7 χρόνια. Κατόπιν ακολουθεί το δεκαετές υποχρεωτικό σχολείο… Οι Ρωσίδες μητέρες δεν έχουν άγχος για τα παιδιά κι ο Σεπτέμβρης δεν είναι καν προβληματικός για τις εργαζόμενες μητέρες. Ο Κώστας για να μας ευχαριστήσει ανοίγει μια σαμπάνια (!) και μας προσφέρει. Έπειτα καφέ, τσιγάρο και συζήτηση: Επιθυμεί να επιστρέψει στην Ελλάδα. Γι αυτό μαζεύει δολάρια, γιατί τα ρούβλια δεν εξαργυρώνονται εκτός ΕΣΣΔ. Επιτρέπεται να βγάλουν μόνο 200 δολάρια, ως συνάλλαγμα. Μας μιλάει για το Κόμμα, την εκπαίδευση, την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, τις «τσίχλες» ⁽⁹⁾ και την εμπορία των «jean΄s». Μας εξηγεί ότι λίγοι είναι αυτοί που “τα παίρνουν” για τον εαυτό τους. Το λαθρεμπόριο με ρούχα και συνάλλαγμα, λόγω του αυξανόμενου τουρισμού στη Ρωσία, είναι οργανωμένο κι αναπτυγμένο σε μεγάλες πόλεις (Μόσχα, Λένινγκραντ, Κίεβο, Μίνσκ). Στην ενδοχώρα το μεταπρατικό εμπόριο ανθεί ειδικά στα είδη ρουχισμού δυτικού τύπου (τζιν, μπλούζες, αθλητικά παπούτσια κλ.π.) (…) Είναι ν’ απορεί κανείς πού βρίσκονται τόσα λεφτά! Ο Κώστας μάς πληροφορεί πως όλοι έχουν καταθέσεις στις Τράπεζες, ότι το επιτόκιο είναι 2%, οι τιμές και οι μισθοί είναι οι ίδιοι εδώ και 40 χρόνια! Τα ρούβλια, με το να μη τα δέχονται έξω, καταλήγουν σε καταθέσεις, και μια λύση είναι η δολαριοποίησή τους: είτε για ν’ αγοράσει κανείς προϊόντα που δεν τα βρίσκει στην αγορά, αλλά μόνο στα «Βeriozka», ή (όπως επέμενε ο Κώστας) τα εκμεταλλεύεται ο διεθνής…σιωνισμός! Όλα αυτά μας φαίνονται περίεργα, αλλά για μας υπάρχει κι άλλη εξήγηση: επειδή τα πάντα είναι τέλεια οργανωμένα και ελεγχόμενα για τους ξένους (ύπνος, φαγητό, μεταφορές, ξεναγήσεις, διασκέδαση), αυτοί δεν αισθάνεται την ανάγκη να ξοδέψουν ούτε ένα… ρούβλι! Είναι λοιπόν κι αυτός (το παράνομο συνάλλαγμα) ένας τρόπος να πάρει το κράτος απ’ την τσέπη των ξένων τα δολάρια, ή να τους αναγκάσει να ξοδέψουν ρούβλια!”

• ΔΕΥΤΕΡΑ 16 Αυγούστου 1982: Κίεβο

“… Θα θέλαμε να συναντηθούμε με εκπαιδευτικούς Ρώσους, να μιλήσουμε για τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα προβλήματά μας, τον τρόπο εργασίας, τις αποδοχές κλ.π., αλλά ο Αύγουστος φαίνεται πως για όλους τους εκπαιδευτικούς του κόσμου είναι μήνας διακοπών! Εκτός φυσικά από μερικά Νηπιαγωγεία. Έτσι, είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε ένα απ’ τα 200 και πλέον νηπιαγωγεία της πόλης: μεγάλο κτήριο, περιποιημένο και διαρρυθμισμένο κατάλληλα, ευάερο, ευήλιο με άνετους χώρους, κρεβατάκια (υπνοδωμάτια), αίθουσες εργασίας, ντουλαπάκια για κάθε παιδί και -κυρίως αυτό- μεγάλη έκταση πρασίνου για παιχνίδια. Το νηπιαγωγείο έχει δυνατότητα να φιλοξενήσει 180 παιδιά (από ενός έτους μέχρι 6-7) και το προσωπικό του είναι νηπιαγωγοί, δάσκαλοι ορθοφωνίας (για προβληματικά παιδιά), διδάσκαλοι Ξ.Γ., ιατροί, οδοντίατρος που επισκέπτεται τακτικά τα παιδιά κλ.π. Η διευθύντριά του, με ευγένεια, σαφήνεια και πληρότητα μάς ανέπτυξε τους στόχους και τη λειτουργία ενός συνηθισμένου βρεφονηπιακού σταθμού στη χώρα της. Παρακολουθούμε ορισμένες τάξεις, όπου τα παιδιά, είτε παίζουν, είτε ζωγραφίζουν, είτε κάνουν γυμναστική στο ύπαιθρο (με ένα φανελάκι κι ένα βρακάκι παρακαλώ, για να συνηθίσουν σιγά-σιγά στο κρύο!), είτε παίζουν διάφορα επιτραπεζια παιχνίδια. Πάντα με την επίβλεψη τουλάχιστον 2 νηπιαγωγών. Τα παιδιά μάς χαρίζουν τις ζωγραφιές τους που είναι θαυμάσιες. Η ΕΛΜΕ προσφέρει αναμνηστικό δώρο και δέχεται απ’ την διευθύντρια μια υπέροχη ουκρανική κούκλα… Το απόγευμα, η βόλτα με πλοιαράκι στο Δνείπερο -για δυο περίπου ώρες- μας δίνει μια άλλη διάσταση της πόλης. Καταπράσινες όχθες, τεράστιες μεταλλικές γέφυρες, μεγάλες ποταμοακρογιαλιές με… αμμουδιές και πλήθος κόσμου να κάνει μπάνιο! Στη δεξιά όχθη του Δνείπερου, σε περίοπτο σημείο βρίσκεται το τεράστιο άγαλμα της «Μητέρας Πατρίδας». Στο ένα χέρι κρατά το σπαθί και στο άλλο την ασπίδα: εορτασμός των 1500 χρόνων ιστορίας του Κιέβου. Επιστρέφουμε. Ξαναθαυμάζουμε τα μεγαλοπρεπή οικοδομήματα με ογκολίθους από γρανίτη (και προσμίξεις μεταλλικών κρυστάλλων που προσδίδουν φαντασμαγορία στην πόλη). Για τα ογκώδη αυτά κατασκευάσματα επιστρατεύθηκαν χιλιάδες Γερμανοί αιχμάλωτοι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, απ’ τους οποίους ελάχιστοι κατόρθωσαν να επιζήσουν και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Επιγραφές και αφίσες: «слава народу», (δόξα στο Λαό) “слава партии” (δόξα στο Κόμμα) στολίζουν τις κορυφές των κεντρικών κτηρίων.”

• ΤΡΙΤΗ 17 Αυγούστου 1982: Μόσχα

“…Η Μόσχα δέχεται εκατομμύρια ξένους απ’ τις τέσσερις γωνιές της γης. Καθένας απ’ αυτούς επισκέπτεται την “Κόκκινη Πλατεία” την σπουδαιότερη πλατεία της σοβιετικής πρωτεύουσας, με το τείχος του Κρεμλίνου ⁽¹⁰⁾ και το Μαυσωλείο του Λένιν). Οι άνθρωποι σε ατέλειωτη ουρά -από τις 9 το πρωί μέχρι τις 5 το απόγευμα- έρχονται να προσκηνύσουν τον αρχηγό τής Μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης (1917), τον ιδρυτή και δημιουργό του Σοβιετικού Κράτους (…) Αργότερα στο θέατρο συναυλιών Τσαϊκόφσκι απολαύσαμε ένα πρόγραμμα παραδοσιακών λαϊκών χορών και τραγουδιών της περιοχής του Βόλγα. Είναι περίεργο πως η μουσική που είναι μια γλώσσα τόσο ανθρώπινη, είναι τόσο περιφρονημένη στα ελληνκά σχολεία. Η ρώσικη χορωδιακή μουσική, με πρώτες και δεύτερες φωνές, σού δίνει αμέσως την αίσθηση της απεραντοσύνης, του σφρίγους, του δεσίματος λόγου και νότας. Κι αν ακόμη δεν καταλαβαίνεις τα λόγια, τα συναισθήματα αγάπης, πίκρας, απογοήτευσης, ερωτικού ξυπνήματος, μητρικής στοργής κλπ., ασυναίσθητα γεννιούνται μέσα σου. Τόσο τέλεια είναι δοσμένα και δεμένα, πειθαρχημένα και εκφρασμένα τα χορωδιακά τους. Λες πως αυτός ο λαός που πιστεύει κι αγαπά τόσο την -ποικιλόχρωμη- παράδοσή του είναι αδύνατο να ξοφλήσει! Εντύπωση κάνουν (όπως πάντα) η καθαριότητα δρόμων, κοινοχρήστων χώρων, οι τεράστιοι και φαρδιοί δρόμοι, με επτά λουρίδες σε κάθε κατεύθυνση, καθώς και η πειθαρχία σε κάθε εκδήλωση (ουρά και για παγωτό ακόμα!). Υπάρχει ηρεμία στις κινήσεις (ίσως νά’ ναι και απάθεια!), ευθύτητα, σταθερότητα στις απόψεις τους: Το «νιετ» είναι «νιετ» και δεν αλλάζει με τίποτε (…) Η πόλη καλύπτει μια έκταση 878,7 km2 και αριθμεί πάνω από 8 εκατομ. κατοίκους.”

• ΤΕΤΑΡΤΗ 18 Αυγούστου 1982: Μόσχα

“… Επίσκεψη στο Κρεμλίνο (φωτό, 7).

Οι καθεδρικοί ναοί και τα ανάκτορά του προστατεύουν θησαυρούς ανεκτίμητους. Τα τείχη του στάθηκαν μάρτυρας των πιο μεγάλων γεγονότων της ρώσικης ιστορίας. Σταθήκαμε να θαυμάσουμε τη μεγάλη καμπάνα του τσάρου Ιβάν του Τρομερού (φωτό, και πλήθος χρυσοποίκιλτους τρούλους.

Η καμπάνα -που όπως λέγεται ποτέ δεν σήμανε- είναι πεσμένη. Ζυγίζει πολλούς τόνους κι η διακόσμησή της με θέματα απ’ τη ζωή του Χριστού, μαρτυρούν ελληνική παρουσία ή ελληνική επίδραση.(…) “Η «Ερυθρά Πλατεία» εγγίζει στους τοίχους του Κρεμλίνου. Η αρχή της ιστορίας της ανάγεται στο 15ο αιώνα. Εδώ είναι το Μαυσωλείο του Λένιν και ο ναός με τους κρεμμυδοειδείς τρούλους -το κομψοτέχνημα των κομψοτεχνημάτων- ο περίφημος Καθεδρικός Ναός του Αγίου Βασιλείου (φωτό, 9).

Κτισμένος απ’ τον Ιβάν τον Τρομερό είναι ότι ωραιότερο έχει να επιδείξει ή τσαρική ματαιοδοξία. Λέγεται ότι ο Ιβάν ο Τρομερός, μόλις τέλειωσε ο ναός, ρώτησε τους αρχιτέκτονές του, αν μπορούν να κατασκευάσουν άλλο ομορφότερο απ’ αυτόν! Κι όταν αυτοί του απάντησαν πως μπορούν, αυτός τους τύφλωσε, για να μη ξαναδούν ομορφότερο κατασκεύασμα απ’ αυτό! (…) Για να περάσει κανείς να δει τον Λένιν στο Μαυσωλείο, είναι ολόκληρη ιεροτελεστία. Ατέλειωτη σειρά από κόσμο, αρκετών εκατοντάδων μέτρων, μάλιστα σε δυάδες, περιμένει υπομονετικά. Περιμένουμε κι εμείς, περισσότερο από περιέργεια και λιγότερο… από κατάνυξη, όπως οι ντόπιοι ή άλλοι κομμουνιστές: αυτοί έχουν την αίσθηση πως βρίσκονται στους Αγίους Τόπους! Χωρίς τσάντες και φωτογραφικές μηχανές, με συνεχή την επιτήρηση των βλοσυρών βλεμμάτων και υποδείξεων των στρατιωτικών που υπάρχουν σε κάθε είκοσι (!) βήματα, φθάνουμε στην είσοδο όπου η φρουρά του Λένιν, ψυχρή και άχρωμη μας υπενθυμίζει με το ύφος της πως ο χώρος είναι ιερός: τέμενος των απανταχού κομμουνιστών. Κατεβαίνουμε μια σκάλα κι έπειτα στρίβουμε δεξιά. Ο διάδρομος μας βγάζει σε μια αίθουσα απαστράπτουσα από κόκκινα μάρμαρα. Σ’ ένα βάθρο αρκετά ψηλά βρίσκεται ο νεκρός του Λένιν. Από διαφανέστατα κρύσταλλα και με κατάλληλο φωτισμό στο πρόσωπο και στα χέρια, έχει κανείς την αίσθηση ότι βλέπει κάποιον να “κοιμάται” και πως όπου νά’ναι θα ξυπνήσει, θα ξαναβγεί στην Πλατεία για να αρχίσει πάλι τους πύρινους λόγους του. Η υγρασία μόνο κι η χαμηλή θερμοκρασία θυμίζουν ότι βρισκόμαστε σε Μαυσωλείο! Η επίσκεψη δεν κρατά παραπάνω από μισό λεπτό. Βγαίνουμε, πάντα δεξιά, από μια πόρτα που οδηγεί στους «μινόρες» συντελεστές του σοβιετικού κράτους: Καλίνιν, Στάλιν, Μπουλγκάνιν, Κοσίγκιν κλπ.”

• ΠΕΜΠΤΗ 19 και ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 20 Αυγούστου 1982: Μόσχα

”…Στα ξενοδοχεία -όπως προαναφέραμε- υπάρχουν αυτοτελείς μονάδες για εξυπηρέτηση των ξένων τουριστών (τράπεζα, φαρμακείο, εφημερίδες περιοδικά, ταχυδρομείο, αναμνηστικά-souvenirs, μπαρ κλπ). Το μπαρ είναι ένας στενός χώρος, με ποτά δυτικού τύπου, μουσική ντίσκο και… όνειρα πνιγμένα σε μια γουλιά κοκτέιλ, με μπόχα και αρκετά ρούβλια (για να πληρωθεί ο θυρωρός να επιτρέψει την είσοδο και σε Μοσχοβίτες!) Μένει ανοικτό μέχρι τις 2 τα μεσάνυχτα, ενώ έξω η πόλη από τις 11 ησυχάζει. Σκέφτεται κανείς, αν αυτή η πρόκληση, με το άνοιγμα στο δυτικό τουρισμό, θα διαφθείρει ή όχι τον Ρώσο πολίτη; Και ναι μεν η διαφθορά στις δυτικές κοινωνίες έχει φτάσει στο απροχώρητο, αλλά εδώ; Θα μπορέσει το κράτος να προστατεύσει τον σοβιετικό πολίτη απ’ τη δυτική επίδραση; (…) “Επισκεπτόμαστε την Έκθεση επιτευγμάτων της Εθνικής Οικονομίας της ΕΣΣΔ (φωτό, 10): ένας τεράστιος χώρος με πολλά περίπτερα, παρτέρια γεμάτα λουλούδια, πίδακες κ.ά.

Υπάρχουν μίνι τρενάκια που οδηγούν απ’ τη μια άκρη στην άλλη της Έκθεσης. Αριθμεί 80 περίπτερα που ανανεώνονται σταθερά. Είναι ένας καθρέφτης/προπαγάνδα της παραγωγικότητας και εφευρετικότητας του σοβιετανθρώπου που «προσφέρει όλες τις δυνάμεις του και τις γνώσεις του για το καλό της Πατρίδας», όπως αναφέρεται στο ειδικό βιβλίο-οδηγός που μας δίνουν. Ελλείψει χρόνου, επισκεπτόμαστε μερικά από τα περίπτερα όπου διαπιστώνουμε τη βιομηχανική ανάπτυξη των δεκαπέντε Δημοκρατιών της Ένωσης. Αλλά, ο στόχος της έκθεσης δεν είναι μόνο να παρουσιάσει ό,τι νεότερο υπάρχει. Είναι επίσης να προβληθεί η εφαρμογή κάθε νεωτερισμού στην παραγωγή. Γι αυτό διοργανώνονται ταυτόχρονα πολλά σεμινάρια και διαλέξεις, μελέτες και συναντήσεις. (…) Συντριβάνια εντυπωσιακά -γύρω στα είκοσι- αποτελούν ένα από τα αξιοπερίεργα της έκθεσης. Οπωσδήποτε σταματά κανείς στο «Πέτρινο λουλούδι», στη «Φιλία των λαών» και στο «Στάχυ». Κι εδώ διαπιστώνουμε την αγάπη των καλλιτεχνών για τον όγκο, την μεγαλοπρέπεια και την επιβλητικότητα σε βάρος της λεπτομέρειας, της κομψότητας και της χάρης. Η αλέα με τα συντριβάνια οδηγεί στην έξοδο. Δυστυχώς ρίχνουμε μια βιαστική ματιά μόνο στο χώρο εξωτερικά και περνάμε απ’ την πύλη της εισόδου για να βρεθούμε έξω απ’ την έκθεση κοντά στο μνημείο των αστροναυτών…”

… Το δεκαήμερο ταξίδι τέλειωσε! Μικρή γεύση από την (πάλαι ποτέ) ΕΣΣΔ (φωτό, 11).

Η επιστροφή στα Χανιά, μέσω Ηρακλείου (πάλι με την ΑΕΡΟΦΛΟΤ), αν μη τι άλλο, μας γέμισε από εντονότατες, πρωτόγνωρες και αντιφατικές εντυπώσεις. Αλλά και πλήθος ωραίων γνώσεων και εμπειριών [που σήμερα, δυστυχώς (φωτό, 12), η νέα κατάσταση πραγμάτων που πάει να διαμορφωθεί με τον ρωσοουκρανικό πόλεμο στην Ευρώπη, μας κρατά όλους σε αγωνία.

Έχουμε πόλεμο δυο κόσμων, όπως τότε.] (Απριλ., ΄22, Στ.Γ.Κ.)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ:

1. Κολχόζ (колхоз): Αγροτικός παραγωγικός συνεταιρισμός που έχει τη διαρκή επικαρπία της γης δικαιοδοσίας του καθώς και τη συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής· Σοβχοζ(совхоз): Μεγάλη αγροτική φάρμα -κρατικό μοντέλο- με πολλούς συνιδιοκτήτες αγρότες [LAROUSSE, 1979]

2. Έτσι ονομάζει τον Λένιν, σε ποίημά του ο Ν. Καζαντζάκης.

3. Μέχρι το 1924 ονομαζόταν Αγία Πετρούπολη. Λένινγκραντ, μετά το 1924. Η πόλη αναπτύχθηκε (1730 με 1762) από Γάλλους και Ιταλούς αρχιτέκτονες: ο Rastrelli τα «Χειμερινά ανάκτορα», ο Rinaldi το «Μαρμάρινο ανάκτορο», ο Quarengli το «Θέατρο Hermitage» κι ο Vallin de la Mothe την «Ακαδημία Kαλών Tεχνών.

4. Η τιμή του ρουβλιού (1982)=104 δρχ, του δολαρίου=71 δρχ. Συναλλαγή επίσημη, 1 ρούβλι= 1,5 δολάριο.

5. ERMITAGE ή HERMITAGE (γαλλ.= κατοικία ενός ερημίτη για περισυλλογή). Ανάκτορο και Mουσείο. Κτίστηκε από την τσαρίνα Αικατερίνη τη Μεγάλη σε απομίμηση γαλλικού προτύπου (HERMITAGE, Montmorency) όπου έμεινε ο J.J Rousseau το 1756 και 1757. Η Αικατερίνη η Μεγάλη βασίλεψε από το 1762 μέχρι το 1796.

6. Κίεβο: Πρωτεύουσα της Ουκρανίας. Ενώ προβλεπόταν ο πληθυσμός του να φθάσει τα 2.500.000 στο τέλος του αιώνα (20ου), με την αστυφιλία έχει φθάσει σ’ αυτόν τον αριθμό νωρίτερα! Η πτώση του τσαρισμού (1917) ευνόησε ένα εθνικιστικό κίνημα στην περιοχή (1918-1921). Στα 1922 η Ουκρανία, απειλούμενη από Τσέχους, Πολωνούς και Ρουμάνους, έγινε ομόσπονδο κράτος της Σοβιετικής Ένωσης.

7. “Τάρας Μπούλμπα”: Μυθιστόρημα του Ν. Γκόγκολ (1835): «Ο γέρο-κοζάκος Τάρας Μπούλμπα, αρχηγός της φυλής του, σκοτώνει τον γιο του Αντρέι, ο οποίος, επειδή ερωτεύθηκε μια Πολωνέζα, πρόδωσε τους δικούς του και την πατρίδα του».

8. Ενοίκιο (12-15 ρούβλια): Η θέρμανση είναι με φυσικό αέριο. Στην τιμή δεν περιλαμβάνεται το τηλέφωνο που είναι 2-2,5 ρούβλια το μήνα

9. Τσίχλες: Οι «τσίχλες» σπανίζουν στη Σοβιετική Ένωση. Μια τσίχλα κοστίζει 40 καπίκια (40 δρχ). Φαντασθείτε ένα κουτάκι τσίχλες πόσο στοιχίζει για έναν που παίρνει 70-90 ρούβλια το μήνα! Ο Κώστας μας εξηγεί πως μέχρι το 1970 το όλο βάρος παραγωγής είχε πέσει στη βαριά βιομηχανία και πως τέτοιες λεπτομέρειες -δυτικού τύπου- ποτέ δεν απετέλεσαν αντικείμενο παραγωγής. Τώρα που η χώρα έχει αποκτήσει τη βαριά βιομηχανία της (1982), προσανατολίζονται και σε προϊόντα καθαρά καταναλωτικά δυτικού τύπου… Ας μη ξεχνάμε πως μετά τις ΗΠΑ η Σοβιετική Ένωση κατέχει τη 2η θέση στη βιομηχανική παραγωγή στο κόσμο.

10. Μόσχα: Η πόλη σύμφωνα με το φυλλάδιο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ. «Η κόκκινη πλατεία είδε πολλά ιστορικά γεγονότα. Εκεί ο Λένιν πήρε το λόγο πολλές φορές. Από αυτή την πλατεία, το Νοέμβρη του 1941, αμέσως μετά την στρατιωτική επιθεώρηση, τμήματα του Ερυθρού Στρατού έφευγαν για το μέτωπο. Εδώ οι Μοσχοβίτες υποδέχθηκαν τον Γιούρι Γκαγκάριν, τον πρώτο κοσμοναύτη του πλανήτη… Είναι η καρδιά της μεγάλης χώρας των Σοβιέτ».

11. Λομονόσωφ, Μιχαήλ Βασίλιεβιτς (1711-1765): Ρώσος σοφός και ποιητής που έφερε στη Ρωσία τον φιλοσοφικό υλισμό και τις φυσικές επιστήμες. Ανακάλυψε το νόμο της διατήρησης της ύλης και της ενέργειας, που απέδειξε πειραματικά. Υπήρξε χημικός, φυσικός, αστρονόμος, γεωλόγος, φιλόσοφος, λογοτέχνης και έγινε ακαδημαϊκός. Ίδρυσε το όμωνυμο Πανεπιστήμιο της Μόσχας (1755).

===============================================================================================

(Οι φωτογραφίες 1 και 8 είναι από το αρχείο του συντάκη-Στ.Γ.Κ.)

=================================================

================================================

ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ, όπως κρατήθηκε σε σημειώσεις, ΠΙΟ ΚΑΤΩ:

ΔΕΚΑ ΜΕΡΕΣ ΣΤΗ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ (1982)

Λένινγκραντ–Κίεβο-Μόσχα

(Σημειώσεις από ένα Ημερολόγιο που κρατήθηκε στη διάρκεια του ταξιδιού (11 με 20 Αυγούστου 1982) και που απ’ τη φύση του είναι αδύνατο να καταγράψει όλες τις εντυπώσεις. Έτσι, δίνει μάλλον χαρακτηριστικές πινελιές από μια αχανή χώρα σαν τη Σοβιετική Ένωση, με ποικιλία λαών τόσο ανομοιογενών και ένα πολιτισμό αρκετά αντιφατικό, γι’ αυτό θαυμαστό και αμφιλεγόμενο).

Τετάρτη 11 Αυγούστου 1882 (Χανιά – Λένινγκραντ)

Εκείνη η Τετάρτη για μια μερίδα Χανιωτών, που οι περισσότεροι ήταν καθηγητές δεν έμοιαζε για συνηθισμένη. Όμορφη σαν μέρα, γεμάτη υποσχέσεις καλοκαιρινές και προσδοκίες για τους ταξιδιώτες μας. Το αεροπλάνο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ θα προσγειωνότανε στο Ηράκλειο -κι ήταν κι αυτό μία επιτυχία της ΕΛΜΕ Χανίων. Θα ξεκινούσαμε ένα ταξίδι αρκετών ωρών κι είχαμε όλοι την αγωνία του αεροπλάνου που τελικά, εκεί γύρω στις 7 το απόγευμα, μας πήρε ψηλά στα 11.000 πόδια και με 900 χλμ. την ώρα μας έκανε να ξεχαστούμε για ώρες. Στις 9.15 (8.15 ώρα Ρωσίας) βρισκόμασταν κιόλας στην Οδησσό (ODECCA) κι από ψηλά αντικρίζαμε ένα θαύμα ομορφιάς με εκείνη τη κομματιασμένη γη σε τεράστιες -τέλεια γεωμετρικά σχεδιασμένες- καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Με δενδροφυτείες για σύνορα και πλήθος ομοιόμορφα σπιτάκια, πνιγμένα στα δέντρα και το πράσινο. Είναι τα πρώτα κολχόζ και σοβχόζ ⁽¹⁾ που βλέπουμε, έστω κι από ψηλά. Γιατί στο κράτος ανήκει η γη και δίνεται στα κολχόζ για διαρκή εκμετάλλευση. Θα μάθουμε αργότερα, πως στα σοβχόζ οι εργαζόμενοι αμείβονται ανάλογα με την απόδοσή τους ποσοτική και ποιοτική. Ενώ στα κολχόζ εργαζόμενοι είναι συνιδιοκτήτες της περιουσίας τους κι απολαμβάνουν την παραγωγή σαν συνέταιροι…

Κι ενώ όλα δείχνουν σούρουπο στο τεράστιο αεροδρόμιο της Οδησσού, όταν ξανανεβήκαμε στις 9 η ώρα (Ρωσίας) στα 11.000 πόδια, ο ήλιος μας προσκαλούσε σε ένα ξέφρενο κυνηγητό. Έτσι γι’ άλλες δύο ώρες κυνηγούσαμε τον ήλιο, ταξιδεύοντας στα βόρεια, που δεν έλεγε να δύσει και μας πρόσφερε πάνω απ’ τα σύννεφα εικόνες υπέροχες για ζωγραφική ή ρεμβασμό. Εμπειρία πρωτόγνωρη αυτό το ταξίδι, με το χρόνο να ‘χει σταματήσει. Δεξιά να σε κυνηγά το μαβί πέπλο της νύχτας κι αριστερά σου, να ορθώνεται ένας ήλιος, με μια δύση που να λούζεται στο μενεξεδί ή στο ροζ χρώμα, στο μωβ ή το κόκκινο… Να ‘χεις την αίσθηση πως είσαι βουτηχτής σ’ έναν ωκεανό του διαστήματος: από κάτω σου να βλέπεις την πήχτρα του βυθού κι από πάνω σου τον ήλιο, θαμπό – θαμπό, να σβήνει σιγά σιγά…

Ο καιρός στο Λένινγκραντ είναι δροσερός και στην προσγείωση ακούμε μουσική δυτικού τύπου μέσα στο αεροπλάνο. Η ώρα είναι 11 κι όλοι αισθανόμαστε μια γλυκιά κούραση. Η μαργαριταρένια πόλη, με τα μετρημένα τη νύχτα φώτα της στους δρόμους, στα σπίτια (που σβήνουν ένα-ένα), στα, αυτοκίνητα, μας υποδέχεται σχεδόν κοιμισμένη. Στο τελωνείο οι άνθρωποι δεν κοιμούνται κι ο έλεγχος των διαβατηρίων είναι εξονυχιστικός κι εκνευριστικός για τη σχολαστικότητα του. Μάτια ψυχρά που σε καρφώνουν ανελέητα· σε ξεγυμνώνουν από κάθε ίχνος σιγουριάς και σε προειδοποιούν ότι μπαίνεις σε μια χώρα πολύ διαφορετική απ’ αυτές που ξέρεις. Πάνω σου και λοξά τοποθετημένος υπάρχει ένας καθρέπτης όπου συχνά πέφτει η ματιά του ανθρώπου της ασφάλειας, που σε ξανακοιτάζει με το παγωμένο ψαρίσιο βλέμμα του. Κατά τη 1.30 κατορθώνουμε να ξεμπλέξουμε με το τελωνείο και κατευθυνόμαστε στο ξενοδοχείο μας, το «ΛΕΝΙΝΓΚΡΑΝΤ» (ΛΕΗΝΗΓΡΑΔ) της «ΙΝΤΟΥΡΙΣΤ», της κρατικής οργάνωσης που ανέλαβε να μας ξεναγήσει. Κατά τις 2 τα μεσάνυχτα όλοι πια κοιμούνται κατακουρασμένοι, αναπολώντας άλλοι… φαγητό (μια και κοιμηθήκαμε νηστικοί!) κι άλλοι… άλλα. Τα δωμάτια άνετα, ευχάριστα -χωρίς όμως ζεστό νερό για τεχνικούς λόγους, όπως μας εξήγησαν- κλείνουν τις πόρτες του στους φιλοξενούμενους από τα Χανιά.

Πέμπτη 12 Αυγούστου (Λένινγκραντ)

Γλυκά που ξημερώνει στην πόλη ετούτη του «Αρχάγγελου, Μογγόλου, λοξομάτη» ⁽²⁾ που τη θωριά του έμελλε να βλέπουμε σε κάθε βήμα μας. Δίνουμε τα κλειδιά στον υπεύθυνο του ορόφου και παίρνουμε τις κάρτες μας (που θα είναι στη θέση των διαβατηρίων μας!) με τη διεύθυνση του ξενοδοχείου και τον αριθμό του δωματίου μας. Η δεσποινίς -μάλλον αρμόδια της διαφώτισης- τοποθετεί, στα σαλονάκια των χολ των ορόφων, το ανάλογο υλικό για τους ξένους στα αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά κλπ.: βιβλιαράκια με ποικίλα θέματα, καλοτυπωμένα (σε χαρτί ιλουστρασιόν) και ευχάριστα σε εμφάνιση, τραβούν την προσοχή μας. Μια ματιά μας λέει πως όλα είναι εκδόσεις του πρακτορείου Τύπου «Νοβόστι»... Μετά το πρόγευμα κάνουμε με το πούλμαν της «ΙΝΤΟΥΡΙΣΤ» έναν απολαυστικό περίπατο στην πόλη· μια πόλη που εντυπωσιάζει με την έκτασή της, τα πολλά μνημεία της, την παρουσία ειδικά του Μεγάλου Πέτρου και του Λένιν. Κι ο μεν πρώτος μιλάει με την ιστορία των Τσάρων, ο δε δεύτερος με τη Μεγάλη Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917. Στο φυλλάδιο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ διαβάζουμε (στα γαλλικά): «Το Λένινγκραντ, λίκνο του Μεγάλου Οκτώβρη, δίκαια, θεωρείται σαν μια απ’ τις πιο όμορφες πόλεις του κόσμου. Ιδρύθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα μ.Χ. απ’ τον Πέτρο τον Μεγάλο και για δεκαετίες κτιζόταν σύμφωνα μ’ ένα και μοναδικό σχέδιο. Αρχιτέκτονες ονομαστοί απ’ όλη τη Ρωσία συνέβαλαν στη δημιουργία των πολεοδομικών αριστουργημάτων που θαυμάζει κανείς σήμερα. Το μεγαλόπρεπο σύνολο του νησιού Βασιλιέβσκι είναι ένα από τα καλύτερα συμπλέγματα κτισμάτων που δίνουν στο Λένινγκραντ μια όψη πράγματι πρωτότυπη».

Και δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς την αφθονία στο χώρο (δρόμοι, πλατείες, άνετα πεζοδρόμια, πράσινο παντού, σεβασμός στο περιβάλλον) με ένα πολεοδομικό σχέδιο που δύσκολα βρίσκει κανείς το ταίρι του σε άλλες πόλεις. Η πόλη είναι κτισμένη στο δέλτα του ποταμού Νέβα, στις εκβολές του στη Βαλτική θάλασσα. Εκεί κάποτε -στα 1700 μ.Χ.- υπήρχαν έλη και βάλτοι και σήμερα νησίδες πανέμορφες με κτήρια κτισμένα με τεράστιους γρανιτένιους ογκόλιθους. Η κυκλική μορφή της πόλης, οι γέφυρες που τη νύχτα «ανυψώνονται» για να περάσουν τα καράβια, η μεταμόρφωση ενός τοπίου άγριου κι απρόσιτου για τους ανθρώπου του Μ. Πέτρου, δείχνουν το πάθος αυτού ταυ ανθρώπου για διέξοδο στη θάλασσα με όποιο κι αν ήταν το τίμημα. Και το τίμημα ήταν βαρύ.

Μετά τη Μάχη της Πολτάβας (1709) και την ήττα των Σουηδών χιλιάδες αιχμάλωτοι (των ηττημένων συνασπισμών) θα δουλέψουν σαν σκλάβοι για να χτιστεί αυτή η πόλη που για αιώνες είχε το όνομα του Πέτρου: Πετρούπολη ⁽³⁾. Η διάμετρος της πόλης είναι 60 χλμ. και οι κάτοικοι εκεί γύρω στα 4.500.000. Το ευρωπαϊκό πνεύμα ταυ 18ου και 19ου αιώνα σε κακέκτυπες απομιμήσεις κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική των τετράγωνων οικοδομημάτων, στα ανάγλυφα των παραστάσεων και στα αγάλματα. Κάπου κοντά στο φρούριο του Πέτρου και Παύλου και σε περίοπτη θέση, βρίσκεται το άγαλμα του… Μ. Πέτρου! Έφιππος ατενίζει την πόλη του και τη μακρινή θάλασσα. Τα μπροστινά πόδια του αλόγου είναι μετέωρα σαν να ετοιμάζεται να πηδήσει εμπόδιο.. Όλος αυτός ο μπρούτζινος όγκος στηρίζεται στις οπλές των πίσω ποδιών στα οποία συνθλίβεται η κεφαλή ενός μεγάλου ερπετού. Σε απορία μας πώς ένα καθεστώς που γκρέμισε και διέγραψε τον Τσαρισμό, απ’ την Ιστορία και τη ζωή του, διατήρησε αυτό το άγαλμα, η απάντηση ήταν η παρακάτω: Διατηρήθηκε αυτό ειδικά, το άγαλμα γιατί παρουσιάζει τεχνικό ενδιαφέρον στο πώς διατηρείται η… ισορροπία αλόγου κι αναβάτη! Όσο για το ερπετό, αναπαριστάνει την «αντίδραση» στις μεταρρυθμίσεις του Μ. Πέτρου (εκκλησία, πρόκριτοι, στρατός) την οποία τελικά συνέτριψε με την ισχυρή του θέληση. Η πόλη διατηρεί ωραιότατες μνήμες για την ιστορία της και είναι πρόκληση για επίσκεψη! Πουθενά φωτεινές επιγραφές. Μόνο τεράστιες, μακρόστενες πινακίδες με κόκκινο φόντο κι άσπρα γράμματα, κατοπτεύουν απ’ το ύψος των κεντρικών οικοδομημάτων τους πολίτες με το περιεχόμενό τους: Για τον Λένιν, για τα 60 χρόνια της Επανάστασης, τον Μπρέζνιεφ, το Κόμμα και την ιδεολογία. Τίποτε άλλο. Επιγραφές μόνο στα καταστήματα, μονολεκτικές, ενδεικτικές του περιεχομένου τους: Τρόφιμα (ΓΑCTPOHOM), Φαρμακεία (ΑΠΤΕΚΑ), Καφενεία (ΚΑΦΕ) κ.ά. Πεντακάθαρη η πάλη, με δρόμους που… πλένονται κάθε βράδυ, χωρίς ίχνος σκουπιδιών και ρύπανσης (με χαρτί, αφίσες ή συνθήματα!) Το φως διαρκεί πολλές ώρες και μετά το βραδινό έχουμε πολλές ώρες ώσπου να δύσει ο ήλιος.

Μας λένε πως αν επισκεπτόμασταν το Λένινγκραντ ένα μήνα πιο μπροστά θα προλαβαίναμε το θέαμα των «Λευκών Νυχτών» της πόλης: Η νύχτα είναι ένα διαρκές γλυκό σούρουπο φωτεινό, που ξεσηκώνει τους κανταδόρους και τους «ξενύχτηδες» στις αποβάθρες του Νέβα όπου, ακούγονται τραγούδια. Τότε γιορτάζεται κι η γιορτή του καραβιού: Ρίχνουν ένα κόκκινο καράβι στα νερά του ποταμού. Εκεί στην πλώρη του εναποθέτουν κάθε όμορφο όνειρό τους και το στέλνουν μακριά να το πάρει η μεγάλη θάλασσα -η Βαλτική- που αγκαλιάζει όλα τα όνειρα όλων των ανθρώπων της περιοχής.

Επισκεπτόμαστε το «ΠΙΣΚΑΡΟΦΣΚΑΓΙΕ»: ένας απέριττος χώρος για τα θύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια μαρμάρινη λάρνακα, ακοίμητος φρουρός η άσβηστη φλόγα. Κατεβαίνουμε μερικά σκαλιά κι αριστερά και δεξιά τα κενοτάφια 650.000 νεκρών! Κι όσοι δεν θυμούνται, υπάρχει αριστερά και δεξιά Μουσείο με φωτογραφικό και λοιπό υλικό που καταγράφει τις φοβερές εκείνες 900 μέρες της λεγόμενης «μπλοκάδας» (πολιορκίας) του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς (1941-1943). Τώρα ένα τεράστιο νεκροταφείο διδάσκει στον επισκέπτη πώς τιμά ο Ρώσος τα θύματα ενός πολέμου οδυνηρού γι’ αυτόν και ολόκληρη την ανθρωπότητα. (Καημένη Κρήτη! Για σένα ο πόλεμος σταμάτησε στο Γερμανικό Νεκροταφείο του Μάλεμε!) Το σύνολο των νεκρών στη Σοβιετική Ένωση στον πόλεμο με τους Ναζί, ανέρχεται στα 18 εκατομμύρια! Σ’ όλες τις πόλεις, λοιπόν, δικαιωματικά επίζηλη θέση έχουν αυτές οι μνήμες της πρόσφατης ιστορίας, όσο θλιβερές κι αν είναι.

Με το σούρουπο οι δρόμοι ερημώνουν, ο αυγουστιάτικος καιρός είναι προκλητικός για βόλτα κι ένα σεργιάνι στις όχθες και τις γέφυρες του Νέβα. Είναι μια καλή ιδέα! Ετούτος ο ποταμός κυλά αιώνες τα νερά του κάτω απ’ τις εφτά μεγάλες γέφυρες της πόλης και σιωπηλός παίρνει μαζί του ιστορίες, θρύλους και παραμύθια που γεννιούνται στη μεγάλη λίμνη Λαντόγκα. Τις σιγοψιθυρίζει τις νύχτες στους Λενινγκραντέζους κι έπειτα τις καταπίνει στα παραποταμάκια του Δέλτα, ώσπου να τις αφομοιώσει η θάλασσα της λησμονιάς και του καιρού…

Μας ακολουθούν δυο νεαροί. Θέλουν να μας πουν κάτι. Σταματούμε. Ρωτούν, για «BUSINESS». Ξαφνιαζόμαστε! Πριν λίγο στο εστιατόριο οι λέξεις «CHANGE» και «DOLLARS» ήχησαν άσχημα. Και τώρα, νάτες πάλι οι ελπίδες των νέων, κρυμμένες κάτω από ένα «JEAN» αμερικάνικο (LEVI’S, παρακαλώ!) κι όσο όσο το πληρώνουν. Τι να σημαίνουν άραγε, αυτές οι περίεργες κινήσεις σε μια σκακιέρα που ένας είναι ο παίχτης; Πώς μια κοινωνία που χορταίνει ψωμί, δεν έχει άγχος για το αύριο, δεν αντιμετωπίζει στεγαστικό πρόβλημα οξύτατο κλπ., ανέχεται (;) ή υποθάλπει (;) συναλλαγές ακριβές στη “μαύρη” και δέχεται το δολάριο στο τριπλάσιο σχεδόν της τιμής του ρουβλιού; ⁽⁴⁾

Ερωτηματικά που αργότερα πιθανόν να λύσουμε. Για την ώρα τελειώνει η «BUSINESS» με τους νεαρούς, πριν περάσουμε τη γέφυρα για απέναντι και μένουμε λίγο – πολύ ελεύθεροι στον περίπατό μας. Η ώρα πάει 11-12 το βράδυ κι η πόλη ξεκουράζεται. Τα φώτα στα διαμερίσματα σβήνουν σιγά σιγά. Χωρίς παντζούρια απ’ έξω, με διπλά τζάμια και κουρτίνες με φραμπαλάδες, μας δίνουν φευγαλέες εικόνες του χώρου που μένουν οι ένοικοι πριν βυθιστούν στο σκοτάδι. Στους δρόμους βλέπεις -τέτοια ώρα, αραιά και πού- γυναίκες, μοναχές, ζευγαράκια, παρέες νέων, μερικά αυτοκίνητα, τα μνημεία στην απέραντη ησυχία να δεσπόζουν με τον όγκο τους, και τις σκιές του στα νερά του Νέβα. Κι οι γέφυρες φαρδιές, κανονικοί δρόμοι κυκλοφορίας τη μέρα, περιμένουνε την ώρα τους (2-5 χάραμα) ν’ ανοίξουν ένα τμήμα τους για να περάσουν τα πλοία με τους επιβάτες ή τα εμπορεύματά τους για την ενδοχώρα ή τη Βαλτική…

Παρασκευή 13 Αυγούστου 1982 (Λένινγκραντ)

Μετά το πλούσιο πρόγευμα με την κλασική «μηλάδα» για ορεκτικό και το μεταλλικό νερό, επισκεπτόμεθα το φρούριο του Πέτρου και Παύλου με τις Ρωσίδες ξεναγούς και τις Ελληνίδες μεταφράστριες. Πάντα κοντά μας και οι υπεύθυνες της «γκρούπας» μας, Λιούντο και Νατάσα που μας παρέλαβαν από το αεροδρόμιο και θα μας συνοδεύσουν σ’ όλο μας το ταξίδι. Το φρούριο βρίσκεται σε μια νησίδα στο δέλτα του Νέβα· όποιος την κατείχε εξουσίαζε το πέρασμα για τη Βαλτική. Κι όπως ο Άγιος Πέτρος έχει τα κλειδιά του Παραδείσου, έτσι κι ο Μέγας Πέτρος έδωσε τα κλειδιά της Βαλτικής στους Ρώσους. Σε τούτο το ονομαστό φρούριο φυλακίστηκαν πρώτα ο γιος του Μ. Πέτρου, αργότερα ο Ντοστογιέφσκι, έπειτα ο αδελφός του Λένιν και φυσικά πολύς ανώνυμος κόσμος. Αξιοθέατη η εκκλησία που βρίσκεται εκεί, το Νομισματοκοπείο (μόνο για κέρματα) και το σπίτι του «Παππού του Ναυτικού» για το λόγο ακριβώς ότι οι Ρώσοι έβγαιναν στη θάλασσα και θα ασχολούνταν με τη ναυτιλία και το εμπόριο.

Επιστρέφουμε στην πόλη για να επισκεφθούμε τον ογκωδέστατο ναό του Αγίου Ισαάκ μ’ ένα τεράστιο θόλο (τρούλο) στο κέντρο, κολώνες από κόκκινο μάρμαρο και κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Στα αετώματα ανάγλυφες παραστάσεις από τη Βίβλο και στα ακρωτήρια της στέγης τεράστιοι άγγελοι – φύλακες της πόλης γονατισμένοι. Η εκκλησία πρέπει νάναι μία απ’ τις μεγαλύτερες τού κόσμου. Ο ξεναγός μας λέει πως χωρεί 14.000 κόσμο. Πλήθος εικόνων επιχρυσωμένων, σε βυζαντινό στιλ ιστορημένες, διακοσμούν την εκκλησία και στο δάπεδο πολλές σαρκοφάγοι Τσάρων και πριγκίπων. Οι τσαρικές σαρκοφάγοι είναι από κόκκινο μάρμαρο για να διακρίνονται απ’ τους πριγκιπικούς που είναι από άσπρο μάρμαρο. Αναλογίζεται κανείς το χρήμα, τον ιδρώτα, το αίμα, αλλά και τα θύματα που χρειάστηκαν για να κτισθεί αυτός ο ναός. Ένα μόνο στοιχείο λέει πολλά. Κάθε κίονας απ’ αυτούς που βρίσκονται στο περιστύλιο ζυγίζει 100 τόνους! Συγκρίνοντας λοιπόν το καταπιεστικό καθεστώς των Τσάρων, τον πλούτο και τη χλιδή, τη σπατάλη και τον όγκο αυτών των οικοδομημάτων με τη μιζέρια και τη φτώχεια του λαού, δικαιολογείς απόλυτα τα μετέπειτα γεγονότα που άλλαξαν την ροή της ιστορίας του τόπου αυτού…

Το απόγευμα επίσκεψη στο «Ερμιτάζ» ⁽⁵⁾ ένα απ’ τα πλουσιότερα και μεγαλοπρεπέστερα μουσεία του κόσμου ειδικά στους πίνακες ζωγραφικής. Αίθουσες αφιερωμένες σε ζωγράφους, σε χώρες, σε σχολές ξεκινώντας απ’ τον LEONARDO DA VINCI και φθάνοντας μέχρι τον Η. MATISSE και τους σύγχρονους της ρωσικής ζωγραφικής. Το ενδιαφέρον του μουσείου αυτού μετριέται απ’ τους επισκέπτες του: 20.000 κάθε μέρα! Σημειώνουμε εδώ πως οι επισκέψεις στα μουσεία, στα ανάκτορα και τις εκκλησίες γίνονται κατά τέτοιο τρόπο -θαυμαστή οργάνωση- ώστε δεν παρουσιάζεται ποτέ συνωστισμός.

https://www.youtube.com/watch?v=49YeFsx1rIw&t=192s (Ερμιτάζ)

Τα εισιτήρια περιλαμβάνονται, στα γενικά έξοδα της εκδρομής καθώς και οι αμοιβές των ξεναγών, τα μεταφορικά με τα πούλμαν, κλπ. Οι ώρες για τα «γκρουπς» είναι έτσι μελετημένες που όσο και περιορισμένες νάναι, είναι ικανοποιητικές. Τα Μουσεία ανοίγουν στις 9 ή 10 η ώρα το πρωί και κλείνουν το απόγευμα στις 5 η ώρα. Το βράδυ μετά το δείπνο, κατά τις επτά η ώρα μας πήγαν στο «Παλάτι της Νεολαίας», στο Ξενοδοχείο «SPUTNIK». Μια ματιά στο χώρο που ονομάζεται Παλάτι της Νεολαίας», μας αφήνει άναυδους. Ένα τεράστιο χολ με διαδρόμους, φυτά κλειστών χώρων, καλλωπιστικά, ηλεκτρονικά παιχνίδια και DISCOTHEQKE με μουσική και χορούς δυτικού τύπου!

Τα θεάματα καθώς και αυτοί που μπαίνουν εκεί ελέγχονται και κόβουν εισιτήριο! Μπαίνουμε στην αμφιθεατρική αίθουσα εκδηλώσεων, όπου δεν υπάρχει κενή καρέκλα. Τόσος είναι ο κόσμος, όλοι φυσικά ξένοι! Φολκλορικά μπαλέτα για δυο ώρες μας χόρεψαν και μας τραγούδησαν την απέραντη Σιβηρία με τους γοργούς ρυθμικούς χορούς της και το νοσταλγικά ρομαντικά τραγούδια της. Μια πανδαισία μουσικής χορού, φωτισμού, φωτεινών χρωμάτων. Δεν έλειψε και το χιούμορ. Η τελειότητα στην κίνηση, στην εκτέλεση και την παρουσίαση καταχειροκροτήθηκαν απ’ όλους. Ναι, «Ο Σλάβος έχει το χορό, μέσα του…» και κανείς ποτέ δεν στάθηκε καλύτερός του σε αυτόν τον τομέα σ’ ολόκληρο τον κόσμο… Η νύχτα κλείνει τα βλέφαρά μας. με μνήμες οπό Γκόγκολ, Τσαϊκόφσκι, Κουτούζοφ, Ντοστογιέφσκι και κυρίως τον Πούσκιν, τον θεμελιωτή της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας…

Σάββατο 14 Αυγούστου 1982 (Κίεβο)

Μετά το πρωινό, μια τελευταία ματιά στα «BERIOΖΚΑ» -ειδικά καταστήματα μέσα στα ξενοδοχεία με ρωσικά σουβενίρ, βιβλία και δίσκους- που δέχονται μόνο ξένο συνάλλαγμα, για ψώνια. Κι άλλη μια ματιά στην απέναντι όχθη του Νέβα όπου βρίσκεται παροπλισμένο από την εποχή της Επανάστασης, το πλοίο – μουσείο «ΑΒΡΟΡΑ», σύμβολο της νίκης των νέων δυνάμεων…

Φθάνουμε πάντα με αεροπορικό ταξίδι στο Κίεβο μετά από μιάμιση περίπου ώρα. Τώρα βρισκόμαστε στην Ουκρανία, μια απ’ τις 15 Δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, την πλουσιότερη κατά τα φαινόμενο. Η έκτασή της είναι 601,000 km² κι ο πληθυσμός της υπερβαίνει τα 50 εκατομμύρια.

Το Κίεβο ⁽⁶⁾ κτισμένο στο Δνείπερο ποταμό είναι μια απέραντη έκταση πρασίνου, φωτός και ζωής. Ένα απ’ τα μεγαλύτερα βιομηχανικά κέντρα εξειδικευμένο στις μηχανικές κατασκευές. Φέτος γιορτάζει τα 1500 χρόνια από την ίδρυσή του και μπορούμε να πούμε πως έχει την τιμητική του με την ομορφιά και την άνεση που δείχνει στους ξένους. Επίσημα ομιλείται εδώ τόσο η ρωσική όσο και η ουκρανική γλώσσα. Η ιστορία του Κιέβου είναι παράλληλη με της Ρωσίας με επιδρομείς και πολέμους πάντα, από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο κόσμος αποδεικνύεται πιο εκδηλωτικός, τα καταστήματα είναι πιο όμορφα, αν και με την ίδια πραμάτεια και οι “BYSINESS” πιο ανεβασμένες ποσοτικά (!) Οι δρόμοι πάντοτε φαρδιοί, πράσινο παντού, δρυμοί που προστατεύονται έξω στα περίχωρα της πόλης, χώροι σεβαστοί απ’ τον πολίτη, κτήρια πάντοτε ογκωδέστατα στην κατασκευή τους, γυναίκες πιο καλοντυμένες κι η νεολαία πιο δυτικού τύπου! Καταλύουμε στο ξενοδοχείο «ΒRATISLAVA». Τρώμε μεσημβρινό σε άλλο ξενοδοχείο, όπου δοκιμάζουμε την ουκρανική κουζίνα, που είναι εξίσου νόστιμη με την του Λένινγκραντ και… δυναμωτική, αν κρίνουμε από τις μυθικές ιστορίες του Τάρας Μπούλμπα ⁽⁷⁾.

Ο Δνείπερος, το τρίτο μεγαλύτερο ποτάμι στον κόσμο δίνει ζωή και κίνηση στην πόλη. Το απόγευμα γίνεται μια πρόχειρη ξενάγηση στην πόλη και τ’ αξιοθέατά της. Το δοξασμένο παρελθόν αλλά και η σύγχρονη άποψη της πόλης σου προκαλούν μια αλησμόνητη εντύπωση. Γοητεύει με το άφθονο πράσινό της στους δρόμους και τις πλατείες. Όμορφα παρτέρια με λουλούδια ξεκουράζουν το βλέμμα…, αρχιτεκτονικά κτήρια κοσμούν την πόλη, μεγάλο στάδιο για τη νεολαία, κ.ά.

Στις 9 η ώρα τα πάντα κλείνουν. Θέλουμε να στείλουμε ένα τηλεγράφημα στην Ελλάδα, στα Χανιά. Έτσι μετά το βραδινό φαγητό και με παρέα τον Κώστα -ένα πολιτικό πρόσφυγα που ζει στο Κίεβο πολλά χρόνια- κάνουμε ανίχνευση για να βρούμε ποιο παράρτημα του κεντρικού Τελωνείου – Τηλεγραφείου είναι ανοιχτό. Αρχίζει μια περιπλάνηση με τα πόδια ώσπου να βρούμε το παλιό εκείνο κτήριο -καθαρά μοντέλο γραφειοκρατίας- όπου μια υπάλληλος αρκετά ηλικιωμένη και ευγενική, προσπαθεί να μας εξυπηρετήσει με τη βοήθεια βέβαια του Κώστα.

Ένα πρόχειρο τραπεζάκι στο χολ (που θυμίζει παλιό γραφείο ασφάλειας) με μελανοδοχείο, κονδυλοφόρο και πένα, μας περιμένει. Είναι λίγο απογοητευτικά όλα αυτά… Ο Κώστας χαμογελά· τα ζει κάθε μέρα. Βρίσκεται από εννέα χρονών στις Ανατολικές χώρες. Το καθεστώς τον σπούδασε και τώρα εργάζεται σ’ ένα εργοστάσιο σαν πολιτικός μηχανικός στους τόρνους. Έχει γυναίκα Ουκρανή και παιδιά. Όμως ονειρεύεται να γυρίσει πάλι, εκεί κάπου στη Μακεδονία, όσο κι αν είναι το τίμημα του γυρισμού ατού. Μιλά τα ελληνικά περίφημα, αλλά αγνοεί τη σημασία λέξεων του δυτικού… πολιτισμού μας όπως «άγχος», «πληθωρισμός», «συμβολαιογράφος», «ανεργία», γιατί δεν έχουν αντίκρισμα στη Σοβιετική Ένωση…

Επιστρέφουμε στο ξενοδοχείο μας με το μετρό της πόλης. Κάθοδοι και άνοδοι με κυλιόμενες σκάλες (για διακόσια μέτρα περίπου) με απότομη κλίση και φανάρια σωστά κομψοτεχνήματα (προϊόντα του εργοστασίου του Κώστα) μας εντυπωσιάζουν. Η διαδρομή πάμφθηνη (πέντε καπίκια ίσο πέντε περίπου δραχμές) κι ευχάριστη, χωρίς φυσικά να εκλείψουν -ακόμη και μέσα στα βαγόνια- οι κρούσεις για «τζιν» και “CHANGE”.

Κυριακή 15 Αυγούστου 1982 (Κίεβο)

Το πρωί επισκεπτόμαστε το ναό-μουσείο της «Αγίας Σοφίας» που κτίστηκε τον 11ο αιώνα από τον Γιαροσλάβ τον σοφό κι έχει πλουσιότατα ψηφιδωτά, τοιχογραφίες, ωραίους τρούλους και καταπληκτικά ξυλόγλυπτα. Μάλιστα πολλά ψηφιδωτά έχουν περιγράμματα σε ελληνική γλώσσα, πράγμα που μαρτυρεί την ελληνική παρουσία στη διακόσμηση αυτών των εκκλησιών. Υπάρχει πλήθος κομψότατων ναών απ’ τους οποίους ένας μόνο λειτουργεί. Ήμασταν τυχεροί γιατί σήμερα -Δεκαπενταύγουστος- λειτουργούσε και πήγαμε να ανάψουμε ένα κερί. Κατάμεστη η εκκλησία, κι όχι μόνο από ηλικιωμένους, με τη θεία λειτουργία στο βυζαντινό, το ορθόδοξο μέλος. Θαρρείς πως βρίσκεσαι στην Ελλάδα. Μόνο οι λέξεις ακούγονται στα ρώσικα. Όλα τα άλλα θυμίζουν Ορθοδοξία, στην καρδιά του Κίεβου, με αρκετή νεολαία ν’ ακούει με κατάνυξη τη θεία λειτουργία! Βέβαια οι εικονίτσες που πωλούνται είναι αλμυρούτσικες στην τιμή τους (επτά (7) ρούβλια η μία!) αλλά μάλλον για τους ξένους προορίζονται.

Στην Αγία Λαύρα επισκεφθήκαμε τις κατακόμβες της. Ήταν μια εμπειρία όχι και τόσο ευχάριστη γιατί τα σώματα των αγίων που είναι θαμμένα εκεί κάτω, παρ’ όλη τη μουμιοποίηση τους, σου δίνουν την αίσθηση τής αποσύνθεσης με τη βαριά μυρωδιά και τον λίγο αέρα που υπάρχει στους στενούς διαδρόμους. Τα περισσότερα φέρετρα είναι φτιαγμένα από κορμούς δέντρων κι αυτή τους η πρωτοτυπία ασφαλώς εντυπωσιάζει. Το απόγευμα επισκεπτόμαστε κάτι πιο ευχάριστο: το μουσείο ουκρανικής τέχνης με αριστουργηματικά ξυλόγλυπτα και υφαντά, πορσελάνες και ζωγραφικούς πίνακες.

Ο φίλος μας ο Κώστας, μας προτείνει να πάμε στο σπίτι του! Στην αρχή διατακτικοί -να μας καίει όμως κι η απορία και νάχουμε πολλά ερωτηματικά- αποφασίζουμε να πάμε. Είμαστε αρκετά μεγάλη παρέα γι αυτό νοικιάζουμε δυο ταξί και φθάνουμε στην περιοχή όπου είναι το εργοστάσιο που δουλεύει. Παρακάτω το σχολείο των παιδιών του και πιο κάτω η κατοικία τους. Μια πολυκατοικία που χτίστηκε πριν δέκα χρόνια με σκοπό να δώσει στέγη στους εργαζόμενους στο εργοστάσιο. Σιδερένια μαύρη πόρτα στην είσοδο, δικτυωτό ασανσέρ, στενή σκάλα, μαύρες σιδερένιες πόρτες στα διαμερίσματα… Ανοίγει την πόρτα του διαμερίσματος του. Μπαίνουμε μέσα και φυσικά αυτό που μας εντυπωσιάζει είναι η στενότητα χώρου. Δυο στενά δωμάτια (υπνοδωμάτια), μια κουζινίτσα, ένα χολάκι κι ένας καμπινές για μια τετραμελή οικογένεια! Ο Κώστας μας εξηγεί πως το κάθε άτομο δικαιούται εννέα (9) τετραγωνικά μέτρα, πως το ενοίκιο κυμαίνεται από 12-15 ρούβλια ⁽⁸⁾ το μήνα και πως σ’ αυτό περιλαμβάνονται φως, νερό και θέρμανση. Ένα μπαλκονάκι με λαμαρίνες για επένδυση μας φοβίζει στην αρχή για τη σταθερότητά του. Στο δωμάτιο που καθόμαστε υπάρχει ένας καναπές που γίνεται διπλό κρεβάτι, ένα τραπεζάκι, ένας μικρός μπουφές, μια τηλεόραση, αρκετές καρέκλες και χώρος για το τηλέφωνο. Η μια πόρτα οδηγεί στο δωμάτιο των παιδιών που είναι με περισσότερα πράγματα μέσα, ενώ η άλλη έχει διέξοδο στην κουζίνα. Στην εσωτερική πλευρά της πόρτας της τουαλέτας, μας δείχνει ένα μεγάλο χάρτη της Ελλάδας. Λέει: “μόνο εδώ αισθάνομαι ελεύθερος. Μόν εδώ κάνω όνειρα για την Ελλάδα.” Μας βλέπει λίγο απογοητευμένους μας λέει: «Και πού να δείτε τα χειρότερα!»

Οι μισθοί στη Σοβιετική Ένωση κυμαίνονται από 70 – 90 ρούβλια μέχρι 350 – 400 ρούβλια το μήνα. Οι επιστήμονες (γιατροί, καθηγητές, δικηγόροι κλ.π.) παίρνουν 150 – 200 ρούβλια το μήνα. Αυτοί που πληρώνονται καλά είναι οι εργάτες (χειρωνακτική δουλειά) σε εργοστάσια, μηχανές ή κτήματα. Στην εποχή της συγκομιδής, τα εργοστάσια και τα σχολεία, στην ανάγκη και οι δημόσιες υπηρεσίες κλείνουν για δυο (2) μέρες κάθε βδομάδα κι όλος αυτός ο κόσμος δουλεύει στα κολχόζ για να μη χαθεί η σοδειά. Και είναι αξιοθαύμαστη η πειθαρχία αυτού του λαού που ζει μια άλλη επανάσταση μετά το 1970. Το στεγαστικό πρόβλημα είναι οξύτατο, όπως παντού. Κάθε εργαζόμενος, αφού κλείσει πενταετία στη δουλειά του, έχει δικαίωμα να υποβάλει αίτηση να του χορηγηθεί σπίτι ή… αυτοκίνητο (ανάλογα με το τι έχει ανάγκη) και περιμένει την σειρά του. Μέχρι τότε μένει με τους γονείς του ή τα πεθερικά του. Κι είναι αυτό -το στεγαστικό- μια απ’ τις βασικές αιτίες (όπως μας εξηγεί ο Κώστας) των διαζυγίων στη Σοβιετική Ένωση: 50% των γάμων αποτυγχάνουν! Στον κοινωνικό τομέα η γυναίκα έχει κατακτήσει περισσότερα δικαιώματα απ’ την γυναίκα στην Ελλάδα: Από τη στιγμή που θα γεννήσει, δικαιούνται ενός (1) χρόνου άδεια με αποδοχές, που μπορεί να παραταθεί -αν θέλει- για άλλους έξι μήνες, με μισές αποδοχές. Τα παιδιά μπαίνουν σε παιδικούς σταθμούς και νηπιαγωγεία μέχρι τα 6 – 7 χρόνια. Κατόπιν ακολουθεί το δεκαετές υποχρεωτικό σχολείο…

Οι Ρωσίδες μητέρες δεν έχουν άγχος για τα παιδιά τους κι ο Σεπτέμβρης δεν είναι καν προβληματικός για τις εργαζόμενες μητέρες. Ο Κώστας για να μας ευχαριστήσει ανοίγει μια σαμπάνια και μας προσφέρει. Έπειτα καφέ και τσιγάρο και συζήτηση: Θέλει να γυρίσει στην Ελλάδα γι’ αυτό μαζεύει δολάρια, γιατί τα ρούβλια δεν εξαργυρώνονται στις μη ανατολικές χώρες. Τους επιτρέπεται να βγάλουν 200 δολάρια μόνο σαν συνάλλαγμα. Μας μιλάει για το Κόμμα, την εκπαίδευση, την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, τις «τσίχλες» ⁽⁹⁾ και την εμπορία των «τζιν». Μας εξηγεί ότι λίγοι είναι αυτοί που τα παίρνουν για τον εαυτό τους.

Κι όπως ο τουρισμός στη Ρωσία είναι οργανωμένος κι αναπτυγμένος μόνο σε ορισμένες πόλεις (Μόσχα, Λένινγκραντ, Κίεβο, Μίνσε) στην ενδοχώρα το μεταπρατικό εμπόριο ανθεί ειδικά στα είδη ρουχισμού δυτικού τύπου (τζινς, μπλούζες, αθλητικά παπούτσια κλ.π.). Ναι, υπάρχουν τζινς στη Ρωσία, βουλγαρικής κατασκευής, αλλά δεν μπορούν να συναγωνιστούν τα αμερικάνικα, ή επειδή αυτά είναι μόδα στη Δύση! Είναι ν’ απορεί κανείς πού βρίσκονται τόσα λεφτά! Μας λέει -ο Κώστας- πως όλοι έχουν καταθέσεις στις Τράπεζες, ότι το επιτόκιο είναι 2%, οι τιμές και οι μισθοί είναι οι ίδιοι εδώ και 40 χρόνια. Τα ρούβλια δεν εξάγονται. Επομένως οι καταθέσεις είναι μια λύση ή η μετατροπή τους σε δολάρια -είτε για ν’ αγοράσει κανείς προϊόντα που δεν τα βρίσκει στην αγορά, αλλά μόνο στα «ΒΕUΟΖΚΑ» όπου οι συναλλαγές γίνονται μόνο με… δολάρια- ή (όπως επέμενε ο Κώστας) τα εκμεταλλεύεται ο διεθνής… σιωνισμός (τα δολάρια)! Όλα αυτά μας φαίνονται περίεργα, αλλά για μας υπάρχει κι άλλη εξήγηση. Επειδή όλα είναι τέλεια οργανωμένα για τον ξένο τουρίστα (ύπνος, φαγητό, μεταφορές, ξεναγήσεις, διασκέδαση), αυτός δεν αισθάνεται την ανάγκη να ξοδέψει ούτε ένα… ρούβλι! Είναι λοιπόν κι αυτός ένας τρόπος -ένα δέλεαρ- να του πάρει απ’ την τσέπη τα δολάρια, ή να τον αναγκάσει να ξοδέψει ρούβλια!

Δευτέρα 16 Αυγούστου 1982 (Κίεβο)

Θα θέλαμε να συναντηθούμε με εκπαιδευτικούς Ρώσους, να μιλήσουμε για τα εκπαιδευτικά συστήματα, τα προβλήματά μας, τον τρόπο εργασίας, τις αποδοχές κλ.π., αλλά ο Αύγουστος μήνας φαίνεται πως για όλους τους εκπαιδευτικούς του κόσμου είναι μήνας… διακοπών. Εκτός φυσικά απ’ τα Νηπιαγωγεία. Έτσι είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε ένα απ’ τα 200 και πλέον νηπιαγωγεία της πόλης. Ένα μεγάλο κτήριο περιποιημένο και διαρρυθμισμένο κατάλληλα, ευάερο, ευήλιο με άνετους χώρους, κρεβατάκια (υπνοδωμάτια), αίθουσες εργασίας, ντουλαπάκια για κάθε παιδί και -κυρίως αυτό- μεγάλη έκταση πρασίνου για παιχνίδια ένα σωρό. Το νηπιαγωγείο έχει δυνατότητα να φιλοξενήσει 180 παιδιά (από ενός έτους μέχρι 6-7) και το προσωπικό του είναι νηπιαγωγοί, διδάσκαλοι ορθοφωνίας (για προβληματικά παιδιά), διδάσκαλοι Ξ.Γ., ιατροί, οδοντίατρος που επισκέπτεται τακτικά τα παιδιά) κλ.π. Η διευθύντρια του νηπιαγωγείου με ευγένεια, σαφήνεια και πληρότητα μας ανάπτυξε τους στόχους και τη λειτουργία ενός συνηθισμένου βρεφονηπιακού σταθμού στη χώρα της. Παρακολουθούμε ορισμένες τάξεις, όπου τα παιδιά είτε παίζουν, είτε ζωγραφίζουν, είτε κάνουν γυμναστική στο ύπαιθρο (με ένα φανελάκι κι ένα βρακάκι παρακαλώ, για να συνηθίσουν σιγά-σιγά στο κρύο!), είτε παίζουν διάφορα παιχνίδια. Πάντα με την επίβλεψη τουλάχιστον 2 νηπιαγωγών. Τα παιδιά μάς χαρίζουν τις ζωγραφιές τους που είναι θαυμάσιες. Η ΕΛΜΕ προσφέρει αναμνηστικό δώρο και δέχεται απ’ την διευθύντρια μια υπέροχη ουκρανική κούκλα. Η επίσκεψή μας τελειώνει με τις τυπικές αβροφροσύνες…

Το απόγευμα μια βόλτα με πλοιαράκι στο Δνείπερο -για δυο περίπου ώρες- μας δίνει μια άλλη διάσταση της πόλης. Καταπράσινες όχθες, τεράστιες μεταλλικές γέφυρες, μεγάλες…ακρογιαλιές με… αμμουδιές και πλήθος κόσμου να κάνει μπάνιο! Βρισκόμαστε σε μήνα διακοπών και είναι φυσικά να υπάρχει πλήθος λουομένων. Στη δεξιά του όχθη και σε αρκετά υψηλό σημείο βρίσκεται το τεράστιο άγαλμα της «Μητέρας Πατρίδας» που στο ένα χέρι κρατά το σπαθί και στο άλλο την ασπίδα με τον εορτασμό των 1500 χρόνων ιστορίας για το Κίεβο. Επιστρέφουμε στην πόλη και ξαναθαυμάζουμε τα μεγαλοπρεπή οικοδομήματα με τη χρήση ογκολίθων από γρανίτη (με προσμίξεις μεταλλικών κρυστάλλων που προσδίδουν φαντασμαγορία στην πόλη και τα μνημεία). Κι εδώ επιστρατεύθηκαν οι Γερμανοί αιχμάλωτοι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, απ’ τους οποίους πολλοί λίγοι κατόρθωσαν να επιζήσουν και να επιστρέψουν στην πατρίδα τους μετά τον πόλεμο: «CLAΒΒΑΒ ΝΑΡΟΔΥ» (δόξα στο Λαό) «δόξα στο Κόμμα» διαβάζουμε στις μεγάλες αφίσες που στολίζουν κι εδώ τις κορυφές των κεντρικών κτιρίων.

Αποχαιρετούμε το Κίεβο, μ’ ένα γλεντάκι μετά το βραδινό φαγητό, στο εστιατόριο του Ξενοδοχείου «CATKO». Φολκλορικό και μη τραγούδι, ποτισμένο με λίγη βότκα έδωσε κέφι στην παρέα που χόρεψε και ξεφάντωσε «α λα ελληνικά».

Τρίτη 17 Αυγούστου 1982 (Μόσχα)

Με τις εντυπώσεις ενός ήλιου που έδινε «φωτιά» στα σύννεφα κι άλλοτε κρυμμένος από κάτω τους έμοιαζε με χόβολη στο τζάκι που πυρακτώνει και κοκκινίζει που και που, φθάσαμε στη Μόσχα, που μας υποδέχτηκε με 14 βαθμούς και ψιλή βροχή. Το ξενοδοχείο στο οποίο καταφύγαμε βρίσκεται απέναντι απ’ το υπουργείο των Εξωτερικών. Μια περιήγηση: στην πόλη δεν είναι παρά μια ελάχιστη γεύση απ’ τις ομορφιές μιας πόλης εφάμιλλης των καλύτερων ευρωπαϊκών κι αμερικανικών πόλεων.

«Η Μόσχα δέχεται εκατομμύρια ξένους απ’ τις τέσσερις γωνιές της γης. Καθένας απ’ αυτούς επισκέπτεται την “Κόκκινη Πλατεία” την σπουδαιότερη πλατεία της σοβιετικής πρωτεύουσας. Εκεί, κοντά στο τείχος του Κρεμλίνου ⁽¹⁰⁾ βρίσκεται το μαυσωλείο του Λένιν. Οι άνθρωποι σε ατέλειωτη σειρά -από τις 9 το πρωί μέχρι τις 5 το απόγευμα κάθε μέρα- πηγαίνουν ν’ αποτίσουν φόρο τιμής στον αρχηγό τής Μεγάλης Σοσιαλιστικής Επανάστασης του Οκτώβρη, στον ιδρυτή και δημιουργό του σοβιετικού κράτους».

Στο θέατρο συναυλιών Τσαϊκόφσκι είχαμε την τύχη να απολαύσουμε ένα πρόγραμμα παραδοσιακών λαϊκών χορών και τραγουδιών της περιοχής του Βόλγα. Είναι περίεργο πως η μουσική που είναι μια γλώσσα τόσο ανθρώπινη, είναι τόσο περιφρονημένη στα σχολεία μας. Αυτή η χορωδιακή μουσική με πρώτες και δεύτερες φωνές που μπαίνουνε την κατάλληλη ώρα, σου δίνουν αμέσως την αίσθηση της απεραντοσύνης, του σφρίγους, του δεσίματος λόγου και νότας. Κι αν ακόμη δεν καταλαβαίνεις τα λόγια, όμως τα συναισθήματα της αγάπης, της πίκρας, της απογοήτευσης, του ερωτικού ξυπνήματος, της μητρικής στοργής κλ.π., ασυναίσθητα σου γεννιούνται. Τόσο τέλεια είναι δοσμένα και δεμένα, πειθαρχημένα καν εκφρασμένα τα χορωδιακά των Ρώσων. Λες πως αυτός ο λαός που πιστεύει κι αγαπά τόσο την -ποικιλόχρωμη- παράδοσή του είναι αδύνατο να ξοφλήσει!

Εντύπωση μας κάνει η καθαριότητα των δρόμων, των κοινοχρήστων χώρων, οι τεράστιοι φαρδιοί δρόμοι (δρόμοι με επτά (7) λουρίδες! σε κάθε κατεύθυνση), η πειθαρχία σε κάθε εκδήλωση (ουρά και για παγωτό ακόμα!), η ηρεμία στις κινήσεις (που καμιά φορά βέβαια καταντά απάθεια!) η ευθύτητα κι η σταθερότητα στις απόψεις τους. Το «νιετ» είναι «νιετ» και δεν αλλάζει με καμιά δύναμη.

Η πόλη καλύπτει μια έκταση 878,7 τετρ. χλμ. και αριθμεί πάνω από 8 εκατομμύρια κατοίκους. Στο τέλος του 15ου αι. γίνεται η πρωτεύουσα της Ρωσίας. Η νίκη της Μεγάλης Επανάστασης (1917) στο Λένινγκραντ πρώτα, έπειτα στη Μόσχα, εσήμανε την αρχή της θριαμβικής ανόδου της πόλης σ’ όλη τη χώρα. Στα 1918 η Μόσχα γίνεται η πρώτη πρωτεύουσα του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους στον κόσμο. Στη «μάχη της Μόσχας» (1941-1942) ο χιτλερικός στρατός είχε τις πρώτες ήττες του κι έχασε πάνω από 400.000 άνδρες και πλήθος υλικού. Η Μόσχα θεωρείται σήμερα σαν η πόλη με την καλύτερη ρυμοτομία -μεταξύ των μεγάλων πρωτευουσών του κόσμου- κι αυτή που έχει το ωραιότερο μετρό…

Τετάρτη 18 Αυγούστου 1982 (Μόσχα)

Επίσκεψη στο Κρεμλίνο. Οι καθεδρικοί ναοί και τα ανάκτορά του προστατεύουν θησαυρούς ανεκτίμητους. Τα τείχη του στάθηκαν μάρτυρας των πιο μεγάλων γεγονότων της ρώσικης ιστορίας. Εκεί κάπου σταθήκαμε να θαυμάσουμε την μεγάλη καμπάνα του τσάρου Ιβάν του τρομερού και πλήθος χρυσοποίκιλτους Τρούλους. Η καμπάνα αυτή -που όπως λέγεται ποτέ δεν σήμανε- είναι πεσμένη θα ζυγίζει ασφαλώς πολλούς τόννους κι η διακόσμησή της με θέματα απ’ τη ζωή του Χριστού, μαρτυρούν ελληνική παρουσία ή ελληνική επίδραση.

Το ανάκτορο των Συνεδρίων της Σοβιετικής Ένωσης, όπου γίνονται μεγάλες εκδηλώσεις, χρονολογείται από το 1961. Αλλά και το ογκωδέστατο κανόνι («Ο Τσάρος των Κανονιών») που είναι κοντά στην «Καμπάνα – Βασίλισσα» είναι έργα που εκπλήσσουν, όταν αναλογιστεί κανείς πως κατασκευάστηκαν από Ρώσους κατασκευαστές του 16ου- 18ου αιώνα.

Η «Ερυθρά Πλατεία» εγγίζει στους τοίχους του Κρεμλίνου. Η αρχή της ιστορίας της ανάγεται στο 15ο αιώνα. Καταλαμβάνεται απ’ το Μαυσωλείο του Λένιν και το ναό με τις κρεμμυδοειδής τρούλους του, το κομψοτέχνημα των κομψοτεχνημάτων, τον ονομαζόμενο Καθεδρικό Ναό του Αγ. Βασιλείου. Κάθε τρούλος του είναι κάτι άλλο. Κτισμένος απ’ τον Ιβάν τον Τρομερό είναι ότι ωραιότερο έχει να παρουσιάσει ή τσαρική ματαιοδοξία. Λέγεται ότι ο Ιβάν, μόλις τέλειωσε αυτός ο ναός, είπε στους αρχιτέκτονες αν μπορούν να κατασκευάσουν ναό ομορφότερο απ’ αυτόν. Κι όταν αυτοί απάντησαν πως μπορούν, τότε αυτός τους τύφλωσε για να μη μπορέσουν να δουν ομορφότερο κατασκεύασμα απ’ αυτό!

Για να περάσει κανείς να δει τον Λένιν στο Μαυσωλείο του, είναι ολόκληρη ιεροτελεστία. Μια σειρά από κόσμο, αρκετών εκατοντάδων μέτρων, σε δυάδες περιμένει υπομονετικά τη σειρά του. Περιμένουμε κι εμείς περισσότερο από περιέργεια και με λιγότερη κατάνυξη απ’ τους ντόπιους που έχουν την αίσθηση πως βρίσκονται τουλάχιστο στους Αγίους Τόπους. Χωρίς τσάντες και φωτογραφικές μηχανές, με συνεχή την επιτήρηση των βλοσυρών βλεμμάτων και υποδείξεων των στρατιωτικών που υπάρχουν σε κάθε είκοσι βήματα, φθάνουμε στην είσοδο όπου η φρουρά επιβλητική, βαθυστόχαστη, άχρωμη μας υπενθυμίζει πως ο χώρος που βαδίζουμε είναι ιερός. Τέμενος ιερό των απανταχού κομμουνιστών. Κατεβαίνουμε μια σκάλα κι έπειτα στρίβουμε δεξιά. Ο διάδρομος μας βγάζει σε μια αίθουσα απαστράπτουσα απ’ τα κόκκινα μάρμαρα. Σ’ ένα βάθρο αρκετά ψηλά βρίσκεται ο νεκρός του Λένιν. Από διαφανέστατα κρύσταλλα και με κατάλληλο φωτισμό στο πρόσωπο και στα χέρια, έχει κανείς την αίσθηση ότι βλέπει κάποιον να κοιμάται και πως από ώρα σε ώρα θα ξυπνήσει, να ξαναβγεί στην Πλατεία και ν’ αρχίσει πάλι τους πύρινους λόγους του. Η υγρασία μόνο κι η χαμηλή θερμοκρασία σου θυμίζουν ότι βρίσκεσαι σε τάφο. Η επίσκεψη δεν κρατά παραπάνω από μισό λεπτό. Βγαίνουμε, πάντα δεξιά, από μια πόρτα που μας οδηγεί στους «μινόρες» συντελεστές του σοβιετικού κράτους μέχρι σήμερα (Καλίνιν, Στάλιν, Μπουλγκάνιν, Κοσίγκιν κλπ). Φεύγουμε με συγκεχυμένες εντυπώσεις αναλογιζόμενοι τη μοίρα δικών μας πολιτικών ανδρών που πριν λίγα χρόνια η απλή μνεία του ονόματός τους προκαλούσε την μήνη της αντίπαλης παράταξης Τα άκρα αντίθετα, που φυσικά δεν είναι πάντοτε και η καλύτερη τακτική.

Το απόγευμα επισκεπτόμαστε το Πανεπιστήμιο «Λομονόσωφ» ⁽¹¹⁾ σ’ ένα ύψωμα της Μόσχας απ’ όπου ατενίζουμε την πόλη. Αργότερα κατεβαίνουμε στο περίφημο «μετρό» της Μόσχας, που είναι αριστουργημστικό τόσο από τεχνική άποψη, όσο κι από καλλιτεχνική. Πολλές στάσεις του είναι διακοσμημένες με υπέροχα μωσαϊκά, γλυπτά, βιτρίνες, αγάλματα κλπ. Πάμφθηνο σαν μέσο μεταφοράς (5 κατσίκια = 5 δρχ.) και υπέροχο σαν θέαμα!

Διαπιστώνει λοιπόν κανείς πως η φροντίδα της Πολιτείας για τα συλλογικά αγαθά προς τον πολίτη βρίσκεται σε πολύ ανεπτυγμένο βαθμό (μεταφορές, υγεία, θεάματα, εργασία, παιδεία, προστασία κλπ). Βέβαια ο πολίτης ο ίδιος σαν άτομο, μπορεί ακόμη να ζει σε καφκική περίοδο, ίσως, επειδή στην πολιτεία – κράτος προέχει το σύνολο κι όχι το άτομο, θυμάμαι που μας έλεγε ο Κώστας -ο πολιτικός πρόσφυγας- πως τώρα είναι «καλά». Μόλις πριν λίγα χρόνια, με την παραμικρότερη υποψία, ερχόντουσαν στο σπίτι, σε πιάνανε και κανείς δεν ήξερε ποτέ πια τίποτε για σένα. Συνήθως η καταδίκη ήταν πέντε χρόνια στη Σιβηρία. Μα κανείς, ποτέ, δεν άντεξε να δουλέψει πέντε χρόνια εκεί!

Μας έλεγε ακόμη πως έχει τον χάρτη της Ελλάδας στον «καμπινέ» γιατί εκεί είναι ο μόνος τόπος που σκέφτεται… ελεύθερα!

Βλέποντας λοιπόν κανείς ό,τι του δείχνουν σχηματίζει κι αντιφατικές εντυπώσεις για μια χώρα τόσο απέραντη που θα ‘τανε ουτοπία να τα ‘βρισκε όλα κανείς τέλεια!

Εκτάσεις καταπράσινες – μακρόσυρτα τραγούδια για τη φύση, πολιτείες μελετημένες ως την τελευταία τους λεπτομέρεια, ντύσιμο πολιτών κάτω από το ίδιο πρίσμα μόδας, απαστράπτουσες εκκλησίες της τσαρικής εποχής, τεράστιοι ποταμοί δαμασμένοι, πειθαρχία ασύλληπτη σ’ όλες τις εκφράσεις της ζωής, φαγητό, έλλειψη άγχους, ανεργίας, βιοτικής μέριμνας κλπ. Άραγε όλα αυτά -με μια κατευθυνόμενη προπαγάνδα- καθιστούν τον πολίτη ευτυχισμένο; Ποιος ξέρει. …Ο Κώστας θέλει να επιστρέψει μ’ οποιοδήποτε τίμημα στην Ελλάδα. Γιατί άραγε;

Πέμπτη 19 – Παρασκευή 20 Αυγούστου 1982

Η τελευταία μας μέρα στη Μόσχα. Όλες αυτές τις μέρες έκανε ψύχρα και χθες το βράδυ που καθόμασταν στο χολ του ξενοδοχείου είπαμε να πιούμε μια βότκα στο μπαράκι που υπάρχει! Στα ξενοδοχεία -όπως προαναφέραμε- υπάρχουν αυτοτελείς μονάδες για εξυπηρέτηση των ξένων τουριστών (τράπεζα, φαρμακείο, εφημερίδες περιοδικά, ταχυδρομείο καταστήματα αναμνηστικών, μπαρ κλπ). Χώρος στενός, ποτό δυτικού τύπου, μουσική ντίσκο και… πολλά όνειρα πνιγμένα σε μια γουλιά κοκτέιλ, λίγη μπόχα και αρκετά ρούβλια (για να πληρωθεί ο θυρωρός, να επιτρέψει την είσοδο και σε Μοσχοβίτες πολίτες στο μπαρ!)Τούτο μπορεί να παραμείνει ανοικτό μέχρι τις 2 τα μεσάνυχτα, ενώ έξω η πόλη από τις 11 η ώρα ησυχάζει. Σκέφτεται λοιπόν κανείς πως αυτή η πρόκληση που δημιουργείται με τον τουρισμό θα διαφθείρει ή όχι τον Ρώσο πολίτη; Και ναι μεν η διαφθορά στις δυτικές κοινωνίες έχει εγγίσει το απροχώρητο, οπότε όμως το κράτος – πολιτεία θα μπορεί να προστατεύει τον σοβιετικό πολίτη απ’ την δυτική επίδραση και τον τρόπο ζωής;

Επισκεπτόμαστε την έκθεση επιτευγμάτων της Εθνικής Οικονομίας της ΕΣΣΔ (VDNKH). Ένας τεράστιος χώρος με πολλά περίπτερα, με παρτέρια γεμάτα λουλούδια, με πίδακες κ.ά. Υπάρχουν κάτι μίνι τρενάκια που σε οδηγούν απ’ τη μια άκρη στην άλλη κι έπειτα επισκέπτεσαι όποια περίπτερα θέλεις. Αριθμεί 80 περίπτερα που ανανεώνονται σταθερά. Είναι ένας καθρέφτης της παραγωγικότητας, εφευρετικότητας του σοβιετικού ανθρώπου που «προσφέρει όλες τις δυνάμεις του και τις γνώσεις του για το καλό της Πατρίδας», όπως μας λέει το ειδικό βιβλίο – οδηγός που έχουμε.

Τα περίπτερα COSMOS (της Ακαδημίας Επιστημών) και το αντίστοιχο των επιτευγμάτων στο διάστημα είναι κλειστά. Δεν έχομε χρόνο παρά για επίσκεψη μερικών μόνο περιπτέρων όπου διαπιστώνουμε την βιομηχανική ανάπτυξη των διαφόρων (15) Δημοκρατιών της Ένωσης. Αλλά ο στόχος της έκθεσης δεν είναι μόνο να παρουσιάσει στους ειδικούς ό,τι νεότερο υπάρχει, αλλά επίσης να συντελέσει στην εφαρμογή κάθε νεωτερισμού στην παραγωγή. Γι αυτό διοργανώνονται πολλά σεμινάρια και διαλέξεις, μελέτες και συναντήσεις στα περίπτερα.

Συντριβάνια εντυπωσιακά -γύρω στα είκοσι- αποτελούν ένα από τα αξιοπερίεργα της έκθεσης, τόσο για τα θέματά τους όσο και για τον πλούτο τους. Οπωσδήποτε σταματά κανείς στο «Πέτρινο λουλούδι», στη «Φιλία των λαών» και στο «Στάχυ». Κι εδώ διαπιστώνει κανείς την αγάπη των καλλιτεχνών για τον όγκο, την μεγαλοπρέπεια και την επιβολή, σε βάρος της λεπτομέρειας της κομψότητας και της χάρης. Η αλέα με τα συντριβάνια οδηγεί στην έξοδο. Δυστυχώς ρίχνουμε μια βιαστική ματιά μόνο στο χώρο εξωτερικά και περνάμε απ’ την πύλη της εισόδου για να βρεθούμε έξω απ’ την έκθεση κοντά στο μνημείο των αστροναυτών…

Το βράδυ ετοιμαζόμαστε για την αναχώρηση – επιστροφή. Η αντίστροφη μέτρηση αρχίζει απ’ τις τρεις τα μεσάνυχτα, που ξεκινάμε για το αεροδρόμιο της Μόσχας. Πάντοτε κοντά μας οι Ρωσίδες υπεύθυνες για την «γκρουπα» μας καθώς και οι Έλληνες μεταφραστές! Έλεγχος διαβατηρίων-όπως ακριβώς στην είσοδο-και αποσκευών. Καθόμαστε για πρωινό -που είναι ότι πρέπει τέτοια ώρα-και κατά τις 6.30 το αεροπλάνο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ απογειώνεται με προορισμό το Ηράκλειο Κρήτης. Ένα αντίθετο ταξίδι με ενδιάμεσο σταθμό την Οδησσό…

Συναισθήματα χαράς και λύπης στην επιστροφή. Χαρά γιατί μας δόθηκε η ευκαιρία να δούμε μια χώρα τόσο όμορφη, τόσο τέλεια οργανωμένη, υποσχόμενη τόσα πολλά για το μέλλον, και λύπη γιατί αυτό το όνειρο κράτησε τόσο λίγο… «Σπασίμπα μπαλσόι» λοιπόν στην ΕΛΜΕ Χανίων που οργάνωσε αυτό το ταξίδι και ελπίζουμε πως τα μελλοντικά της ταξίδια θα είναι ανάλογα…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

1. Κολχόζ-σοβχόζ: (KOLKHOZ): Αγροτικός παραγωγικός συνεταιρισμός που έχει τη διαρκή επικαρπία της γης δικαιοδοσίας του και την συλλογική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. (SOVKHOZE): Μεγάλη αγροτική φάρμα -κρατικό μοντέλο- με πολλούς συνιδιοκτήτες αγρότες. (στοιχεία από LAROUSSE, 1979).

2. Έτσι ονομάζει σε κάποιο ποίημά του ο Καζαντζάκης τον Λένιν.

3. Μέχρι το 1924 ονομαζόταν Πέτρογκραντ· μέχρι το 1914 Αγία Πετρούπολη, και Λένινγκραντ μετά το 1924. Αναπτύχθηκε σαν πόλη απ’ το 1730 μέχρι το 1762. Γάλλοι και Ιταλοί αρχιτέκτονες έχουν κατασκευάσει τα οικοδομήματα-μουσεία που θαυμάζουν σήμερα οι τουρίστες (RASTRELLI «Χειμερινά ανάκτορα», RINALDI «Μαρμάρινο ανάκτορο», QUARENGLI «Θέατρο του Ερμιτόζ», VALLIN DE LA MOTHE «Ακαδημία καλών τεχνών κλπ).

4. Η τιμή του ρουβλιού (1982, σε δραχμές): 104 δρχ, του δολαρίου 71 δρχ. Συναλλαγή επίσημη 1 ρούβλι περίπου 1,5 δολάριο.

5. ERMITAGE ή HERMITAGE (γαλλ. κατοικία ενός ερημίτη για περισυλλογή). Ανάκτορο και μουσείο του Λένινγκραντ. Κτίστηκε από την τσαρίνα Αικατερίνη τη Μεγάλη, μάλλον κατ’ απομίμηση γαλλικού προτύπου (HERMITAGE στο MONTMORENCY όπου έμεινε ο J.J ROUSSEAU το 1756 και 1757). Η Αικατερίνη η Β’ (η Μεγάλη) βασίλεψε από το 1762 μέχρι το 1796.

6. Κίεβο: Πρωτεύουσα της Ουκρανίας. Ενώ προβλεπόταν ο πληθυσμός του να φθάσει τα 2.500.000 στο τέλος του αιώνα, δυστυχώς με την αστυφιλία έχει φθάσει σ’ αυτόν τον αριθμό από τώρα! Η πτώση του τσαρισμού (1917) ευνόησε ένα εθνικιστικό κίνημα στην περιοχή (1918-1921). Στα 1922 η Ουκρανία απειλούμενη από τους Τσέχους, τους Πολωνούς και τους Ρουμάνους, έγινε ομόσπονδο κράτος της Σοβιετικής Ένωσης.

7. “Τάρας Μπούλμπα”: Μυθιστόρημα του Ν. Γκόγκολ (1835): «Ο γέρο-κοζάκος Τάρας Μπούλμπα, αρχηγός της φυλής του, σκοτώνει τον γιο του Αντρέι, ο οποίος επειδή ερωτεύθηκε μια Πολωνέζα, πρόδωσε τους δικούς του και την πατρίδα του».

8. Τιμή ρουβλιού: 104 δρχ. Η θέρμανση είναι με φυσικό αέριο. Στην τιμή αυτή δεν περιλαμβάνεται το τηλέφωνο που είναι 2-2,5 ρούβλια το μήνα.

9. Τσίχλες: Είναι περίεργο, αλλά οι «τσίχλες» σπανίζουν στη Σοβιετική Ένωση και ένα «κομμάτι» τσίχλας κοστίζει 40 καπίκια (40 δρχ). Φαντασθείτε ένα κουτάκι τσίχλες πόσο στοιχίζει για έναν που παίρνει 70-90 ρούβλια το μήνα! Ο Κώστας μας εξηγεί πως μέχρι το 1970 το όλο βάρος παραγωγής είχε πέσει στη βαριά βιομηχανία και πως τέτοιες λεπτομέρειες -δυτικού τύπου- ποτέ δεν απετέλεσαν το αντικείμενο παραγωγής. Τώρα που η χώρα έχει αποκτήσει τη βαριά βιομηχανία της, προσανατολίζονται και σε προϊόντα καθαρά καταναλωτικά δυτικού τύπου… Ας μη ξεχνάμε πως μετά τις ΗΠΑ η Σοβιετική Ένωση κατέχει τη 2η θέση στη βιομηχανική παραγωγή στο κόσμο.

10. Μόσχα: Παρουσίαση της πόλης απ’ το φυλλάδιο της ΑΕΡΟΦΛΟΤ. «Η κόκκινη πλατεία είδε πολλά ιστορικά γεγονότα. Εκεί ο Λένιν πήρε το λόγο πολλές φορές. Από αυτή την πλατεία, το Νοέμβρη του 1941, αμέσως μετά την στρατιωτική επιθεώρηση τμημάτων του Ερυθρού Στρατού, έφευγαν για το μέτωπο. Εδώ οι Μοσχοβίτες υποδέχθηκαν τον Γιούρι Γκαγκάριν, τον πρώτο κοσμοναύτη του πλανήτη μας… Είναι η καρδιά της μεγάλης χώρας των Σοβιέτ».

11. Λομονόσωφ, Μιχαήλ Βασίλιεβιτς (1711-1765): Μεγάλος Ρώσος σοφός και ποιητής που έφερε στη Ρωσία τον φιλοσοφικό υλισμό και τις φυσικές επιστήμες. Ανακάλυψε το νόμο της διατήρησης της ύλης και της ενέργειας, που απέδειξε πειραματικά. Υπήρξε ο πρώτος Ρώσος σοφός (χημικός, φυσικός, αστρονόμος, γεωλόγος, φιλόσοφος, λογοτέχνης) που έγινε ακαδημαϊκός. Ίδρυσε το Πανεπιστήμιο της Μόσχας (1755) που φέρει το όνομά του.