Κάλαντα και καλικάντζαροι
Posted on 26 Δεκ, 2020 in Κείμενα | 0 comments
[Τα πιο γνωστά κάλαντα. Παραδοσιακά και όμορφα. Στ.Γ.Κ.]
ΚΑΛΑΝΤΑ-2020
Με τη γιορτή των Χριστουγέννων ξεκινά μια περίοδος εορτασμού δώδεκα ημερών, το γνωστό Δωδεκαήμερο, που τελειώνει με τον εορτασμό των Θεοφανίων. Στις παραμονές των εορτών που σηματοδοτούν το Δωδεκαήμερο (Χριστούγεννα, Περιτομή ή Αγίου Βασιλείου, Φώτα) ψάλλονται τα κάλαντα από μικρές ομάδες, κυρίως παιδιών.
Τι είναι όμως τα κάλαντα και πώς εξελίχθηκαν στη σημερινή τους μορφή;
Ετυμολογικά η λέξη κάλαντα προέρχεται από την λατινική calendae που σημαίνει νεομηνία. Στην Αρχαία Ελλάδα, συναντάμε κείμενα καλάντων παρόμοια με τα σημερινά με παινέματα για τον «αφέντη» του σπιτιού και για την ευημερία του νοικοκυριού. Την εποχή εκείνη τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα κρατώντας ένα ομοίωμα καραβιού για τον θεό Διόνυσο. Κάποιες φορές κρατούσαν και ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν τις προσφορές των νοικοκύρηδων.
ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟ
Από το 2ο μισό του 2ου αι π.Χ. γιορταζόταν η αρχή του νέου χρόνου τις πρώτες μέρες του Ιανουαρίου. Σύμφωνα με μια παράδοση, η Ρώμη σώθηκε από τρεις αδελφούς, τον Κάλανδο, τον Νόννο και τον Ειδό, που ανέλαβαν να θρέψουν τους κατοίκους της. Ο πρώτος για το χρονικό διάστημα 12 ημερών που ονομάστηκε «Καλάνδας», ο δεύτερος για τις επόμενες 10 μέρες που τις είπαν «Νόννας» και ο τρίτος για τις τελευταίες 8, τις Ειδούς.
Με το πέρασμα του χρόνου οι δυο γιορτές επισκιάστηκαν από την πρώτη και έτσι έμεινε η γιορτή των καλένδων ως μεγάλη εορτή και οι άλλες δυο ξεχάστηκαν πολύ πριν την εμφάνιση των χριστιανικών εορτών. Κατά τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια, τα κάλαντα-άσματα δημιουργήθηκαν μέσα από την ανάγκη υπενθύμισης του περιεχομένου των εορτών και των συνηθειών που σχετίζονται με αυτές.
1.-Κάλαντα Πρωτοχρονιᾶς Κρήτης
Ταχειὰ ταχειά ν᾿ ἀρχιχρονιὰ
κι ἀρχὴ τοῦ Γεναρίου,
αὔριο ξημερώνεται
τ᾿ ἁγίου Βασιλείου.
Πρῶτα ποὺ βγῆκεν ὁ Χριστός,
-ἅγιος καὶ πνευματικός
στὴ γῆ νὰ περπατήσει,
ἐβγῆκε καὶ χαιρέτησε
ὅλους τοὺς ζευγολάτες.
Τὸν πρῶτο ποὺ χαιρέτησε
ἦτον Ἅγιο Βασίλης
-Καλῶς τὰ κάνεις Βασιλειό,
καλὸν ζευγάριν ἔχεις.
-Καλὸ τὸ λὲς ἀφέντη μου
καλὸ καὶ εὐλογημένο,
ποὺ τὸ ῾βλογᾶ ἡ χάρη σου
μὲ τὸ δεξιό σου χέρι,
μὲ τὸ δεξιὸ μὲ τὸ ζερβὸ
μὲ τὸ μαλαματένιο.
-Γιὰ πές μου Ἅη Βασίλη μου
πόσα μουζούρια σπέρνεις;
-Σπέρνω σταράκι δώδεκα,
κριθάρι δέκα πέντε
ταὴ καὶ ρόβι δεκαοχτὼ
κι ἀπὸ νωρὶς στὸ στάβλο.
Ἐθέρισα κι ἁλώνεψα
κι ἔκαμα χίλια μόδια
και τὰ κορκοσκινίσματα
χίλια καὶ πεντακόσια.
Ματ᾿ ἄλλα δὲν ἐμέτρησα
γιατί Χριστὸς ἐπέρνα.
Καὶ κειὰ ποὺ στάθην᾿ ὁ Χριστὸς
χρυσὸν δεντρὶν ἐβγῆκεν,
καὶ κειὰ ποὺ μεταπάτη
σε χρυσὸ κυπαρισσάκι
ποὖχε στὴν μέση τὸν σταυρὸ
καὶ στὴν κορφὴ τὴν βρύση.
Στὰ μεσοκλωναράκια του
πέρδικα κακαρίζει.
-Κακάριζε κακάριζε
πέρδικα κορωνάτη,
μὰ ἐπὰ τὸν ἔχουν τὸν ὑγιό,
τὸ μοσχοκανακάρη…
2.-Κάλαντα Χριστουγέννων Πανελλήνια
Καλὴν ἑσπέραν ἄρχοντες,
κι ἂν εἶναι ὁρισμός σας
Χριστοῦ τὴν θεία γέννησιν
νὰ πῶ στ᾿ ἀρχοντικό σας.
Χριστὸς γεννᾶται σήμερον
ἐν Βηθλεὲμ τῇ πόλει,
οἱ οὐρανοὶ ἀγάλλονται,
χαίρει ἡ φύσις ὅλη.
Ἐν τῷ σπηλαίῳ τίκτεται,
ἐν φάτνῃ τῶν ἀλόγων,
ὁ βασιλεὺς τῶν οὐρανῶν
καὶ ποιητὴς τῶν ὅλων.
Πλῆθος ἀγγέλων ψάλλουσι
τὸ «Δόξα ἐν ὑψίστοις»
καὶ τοῦτον ἄξιόν ἐστι
ἡ τῶν ποιμένων πίστις.
Ἂν εἶστε ἀπὸ τοὺς πλούσιους,
φλωριὰ μὴν τὰ λυπᾶστε,
ἂν εἶστε ἀπὸ τοὺς δεύτερους,
ξηντάρες καὶ ζολότες
κι ἂν εἶστ᾿ ἀπὸ τοὺς πάμφτωχους
ἕνα ζευγάρι κότες.
Καὶ σᾶς καληνυχτίζομε, πᾶτε νὰ κοιμηθῆτε,
ὀλίγον ὕπνο πάρετε, πάλι νὰ σηκωθῆτε,
στὴν ἐκκλησιὰν νὰ τρέξετε μὲ ἄκραν προθυμίαν
καὶ τοῦ Θεοῦ ν᾿ ἀκούσετε τὴν Θείαν λειτουργίαν.
Κερὰ καμαροτράχηλη καὶ φεγγαρομαγούλα
καὶ κρουσταλίδα τοῦ γιαλοῦ καὶ πάν᾿ κι ἀπὸ τὰ δέντρα,
μὰ ποὺ τὸν ἔχεις τὸν ὑγιό, τὸ μοσχοκανακάρη;
Λούζεις τον καὶ χτενίζεις τον, καὶ στὸ σχολειὸ τὸν πέμπεις,
κι ὁ δάσκαλος τὸν ἔδειρε μ᾿ ἕνα χρυσὸ βεργάλι,
καὶ ἡ κυρὰ δασκάλισσα μὲ τὸ μαργαριτάρι.
Κι ἂν εἶναι μὲ τὸ θέλημα χρυσή μου περιστέρα,
ἀνοίξετε τὴν πόρτα σας, νὰ ποῦμε καλησπέρα.
Καὶ εἰς ἔτη πολλὰ!
3.-Κάλαντα τῶν Φώτων (Πανελλήνια)
Σήμερα τὰ φῶτα κι ὁ φωτισμός,
ἡ χαρὰ μεγάλη κι ὁ ἁγιασμός.
Κάτω στὸν Ἰορδάνη τὸν ποταμό,
κάθετ᾿ ἡ κυρά μας ἡ Παναγιά.
Ὄργανo βαστάει, κερὶ κρατεῖ,
καὶ τὸν Ἅη-Γιάννη παρακαλεῖ.
Ἅη-Γιάννη ἀφέντη καὶ βαπτιστή,
βάπτισε κι ἐμένα Θεοῦ παιδί.
Ν᾿ ἀνεβῶ ἐπάνω στὸν οὐρανό,
νὰ μαζέψω ρόδα καὶ λίβανο.
Καλημέρα, καλημέρα,
Καλή σου μέρα ἀφέντη με τὴν κυρά.
————————
ΟΕΔΒ 1961 - Αναγνωστικό 4ης Δημοτικού
ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ
Για τους καλικαντζάρους, τα μικρόσωμα ξωτικά που εμφανίζονται κατά το Δωδεκαήμερο -από 24/12 μέχρι 6/1- ο λαός πιστεύει ότι είναι μαύροι σαν την πίσσα, έχουν κατακόκκινα ή κίτρινα μάτια, χέρια τριχωτά σαν του πιθήκου. Έχουν μακριά τραγίσια πόδια, ουρά και δύσμορφο σώμα. Φορούν γουρουνοτσάρουχα και σκούφια από αγριότριχες. Έχουν μακριά, αχτένιστα μαλλιά, μεγάλα μακρόστενα αυτιά, δόντια σουβλερά, δάκτυλα και νύχια μακριά.
Η παράδοση τους θέλει κουτσούς, στραβούς, κοντούς σαν νάνους. Τρώνε ό,τι βρούνε: τηγανίτες, μελομακάρουνα, κουραμπιέδες, αγιοβασιλίτικα γλυκά, ξεροτήγανα. Είναι σύμβολα του σκότους και μόνο το φως και η “αγιαστούρα” του παππά τους διώχνει. Τέτοια παράξενα πλάσματα υπάρχουν και σε άλλους λαούς.
